(ord II Grischun nr. 4, 5, 6, 1859)

Dapli che l’idea da quella grond’ interpres’ ei vegnida tschaffada si d’entginas paucas renomadas persunalitads eis ei vegniu tractau sur da quella materia pli u meina en tuts organs publics. Mintga gasetta secarteva da stuer annunziar en grondas letras ils meinis e conclus proponi dellas societads interessadas leutier. Gie ei ha dau muments nua ch’il project „Lucmanier“ era il discuors da mintga di ed occuppava ils umens da spért e d’eminenza da nossa patria Svizra, dalla Fronscha, Italia e Germania, e quei per motiv che la realisaziun da quei project ei adina vegnida considerada sco in dils pli gronds eveniments, tras il qual tut la Tiara tudestga fuss mess’ en directa relaziun cull’ Italia e Fronscha meridiana da maniera che quellas naziuns vegnessen pli approximadas ed il commerci sefagess cun tutta vivacitad, meins cuosts e meins temps, causa d’ina enorma impurtonza arisguard la formaziun dils pievels europeics egl avegnir ed il beinstar general tras sperta e meneivla communicaziun.

Nus lein buc intercurir, sche l’execuziun d’in tal project seigi pusseivla ni buca pusseivla, quei pensum lein nus surschar ad auters e viver dalla speronza, che tut las depensas fatgas per prender si ils plans, las lingias las pli favoreivlas e meins custeivlas etc. seigien buca vegnidas fatgas adumbatten e senza calculaziun. Supponend che la via vegni cuntinuada resp. la lingia prolungida da Cuera tras la Surselva a Mustér e da leu tras ni sur il Lucmanier lein nus en quei cass sulettamein far entginas damondas sur nies avegnir. Tgei influenza vegn allura quella haver sin nossa populaziun grischuna e principalmein silla Surselva? Tgei avantatgs ni disavantatgs vegnin nus a puder spitgar da quella?

Circa sis meins ein passai dapli che la via da fier S. Gagl a Cuera ei vegnida installada e la populaziun da nossa capitala ei vegnida surprida per l’emprema gada dalla pusseivladad da transportar e sefar transportar culla spertadad d’in utschi sgulont tras la forza da fiug ed aua. Da lurenneu ein schon fetg biars seprofitai da quella caschun per far excursiuns e visitar certs marcaus e certas cuntradas da nos cantuns cunfinonts, dils quals ei vevan savens udiu, enqual er’ aunc viu mo sulet en siemi e mai en natura. Pli ch’ina gada havein nus giu l’occasiun d’observar femnas veglias, che pigl auter vulan saver nuot da tut quei che daventa da niev, ad ir cun prescha tier la via da fier, schend cun bucca rienta e hilaritad: oz lein nus er’ aunc ina gada, avon che murir, far ina spassegiada a la moda nova. Aber buca mo ils habitonts da Cuera, dils vitgs, vischnauncas e vischinonzas ein il davos temps sgulai ora pli che gl’ordinari, era ils jasters ein vegni neutier pli numerusamein, tgi per extender ni renovar lur relaziuns commercialas cun nus Grischuns ch‘essan aunc quasi sco en naschienscha sin quei territori da speculaziun, tgi sco turists per mirar e contemplar las remarcabilitads da nossa veglia e renomada capitala, la biala ed imposanta situaziun da nos cuolms e vals, nossa greppa e pezza, nos glatschers etc. Auters vegnien e quei surtut il temps da stad per restabilir lur sanadad, guder e respirar noss’ aria pura e sanadeivla, aunc auters per gustar nos vins prezius, enconuschents sco nectar, nos salams confortus, nies mèl e caschiel tujetschiner, artechels, che mo glieud, che possedan quels buc, san preziar.

Denton avunda. In pass pli anavon.

Gl’unviern svanescha, la primavera ei arrivada e nus vesein a metter maun vid la lavur, tut la Surselva bloccada cun luvrers, siton, cavond e sablunond di e notg senza negina fin, per ton pli gleiti puder ira cun posta fulminonta da Cuera a Mustér e viceversa. — Las lavurs ein terminadas e nus observein ch’ei vegn fatg preparaziuns las pli grondiusas silla fiasta dall’ avertura dalla via ferrada. Nus lein nuota far menziun dils vins gusteivels, dils gentars e las tratgas che vegnan sin tal di a vegnir survidas; quei ei per nus causa da meins impurtonza; pli grond interess offrescha a mintgin l’arrivada digl emprem tren. Il di fixau tut ei solemn; vegntgin carrs ed aunc dapli, tut corunai, formeschan ina lingia; ils directurs cun lur giuvnals ein ils emprems che prendan plaz, tuts auters fan suenter; il pievel grond quel mira tier e cloma „Adieu! bien viadi tiel Badus!“ Ils cavals ein sut stadals, sil buc il postigliun, ussa sgola la bandiera, in schul e tut s’extenda! Sco in paliet svanescha il tren als egls dils aspectaturs. Suenter la riva dil Rhein harmonescha el ramur cun ramur, in hui, e schon saluteschan a Glion sia arrivada ils canuns, murtès ed auters uaffens da puorla. Halt in mument! Mo tut la Foppa ei stremblida; Falera, Sevgein e Ladir negina vesida pli han tras fem e fimera. Lumnezia, pauc megliera cun tei! Vul il niev di present ti mirar, stoss esser pli sperta; en Porclas selai buca ruassar, per a temps aunc a Glion arrivar. Adumbatten curris vus umens e femnas; spitgar il retur uss’ stueis. Naven va il tren e gl’entusiassem rumpa ora en vivas e cloms. Strusch fatg e tut la Sursaissa schon trembla, plein da tema e sterment, giud il fenomen, che sepassa leu giu el bass, bien che mo pauc tut cuoza. „Mo Deus, Signur Reverent, sevolvan tier lur spiritual ils dad Uors, cheu geu las Pardallas semidadas ein el firmament; in comet lau giust ei passeus, sburflond ba feug e ba flomma.“ „De tgoi po quoi esser enzenna?“ Da quel ils da Broil las novas schon han. Sasvigliiauns ei il leug il pli favoreivel d’aspect; seredunai lau tuts oin, en attesa da quoi che vegn lau geu daventar. „Prest“ gi tier seu cusrin Plasch, balbitond Mari Noina: „Miroi, miroi tgoi lau vegn, oi quoi la voia da fier? Mo Dous co quoi va, negin’ idoia sa ins far, sc’ ina sarp sittonta tut va!“ Sin quei tuts dattan in greu e agl egl ei separs il tren. Ils da Trun quels restan tuts freids, negin spectachel per els; honur fan els alla fiasta engrau, sco pievel civilisau. Rabius e Sumvitg cun sgarschur ritscheivan il gast.

O Tschamuot ein tuts ressambli e spetgan e spetgan, uss eis ei cheu. Tier Pieder dei Paul: „Vos mirei leu, con dabot tut quei va! Tgei fughera! Contas rodas! tgei caldera! Tgi astg’ eir en cheu?!“ Pintga staziun, cuort’ impressiun; vinavon va il tren, brastgas e brenzlas mo fal endamen.

Quels da Mustér han grondius lur grond marcau ornau; S. Placi, claustra e gl’ entir vitg en fenglis e pindels; ils magistrats en grande tenue quei di fan fiasta mo els. Medel, Tujetsch da lur Mumpés vesend vegnir il [tren, negins plaids han per lur smarvegls e dian in a l’ auter: „Quai tscho ben, quai tscho! Mu na gliez, ju betg, ju mon betg en co.“ Denton ei il tren ventireivlamein arrivaus ella staziun da Mustér, il vapur vegn schaus lartgs, ils jasters van alla tabla, il pievel considerescha il cavagl trojan.

Solemna sco dueivel ei stada la fiasta tenida sil di nua che nus vein schau marschar pell’ emprema gada la via da fier da Cuera entochen Mustér per prender ses cuors regulai. Tgei ei ussa las consequenzas, tgei ils avan- tags che quella vegn a purtar?

Nus lein far mo cuorta menziun dalla fadigia che nossa glieud han ni silmeins quels, che vulan, pon haver duront tut il temps che las lavurs cuozan e silsuenter ils ins sco emploiai, auters occupai vid differentas lavurs 

necessarias pil manteniment dalla via. In’ autra questiun ei la midada in moribus.

La via da fier ei caussa che tila, che tschaffina. Tgi per marveglias, tgi per spazzatemps, tgi per autras fins e miras vesein nus vegnir giu da nossas montagnas, ord Vrin, Val, Pigniu, Val Sumvitg, Medel e Tujetsch per tras nova maniera da spediziun pli sperta e pli maneivla ch’avon temps aunc far ina viseta ad in tat, ad ina tatta, ad in aug ni ad in’onda, ch’ein secasai sut tut in auter tschiel e sulegl. Umens da sisonta onns, femnas da siatonta, pign e grond, glieud da tutta vegliadetgna, che mo a certas occasiuns da perdanonza han bandunau lur liug natal e schiglioc en lur veta forsa buca passau la distanza da quater ni tschun uras en circuit, tuts surpren igl anim dad ir ora el mund. Quel ch’ ei staus ina gada a S. Placi, quel vul uss ir pli lunsch, silmeins tochen Glion, per mirar ils gronds casaments digl emprem marcau vid il Rein. Quel che haveva viu Glion, vul uss aunc frequentar la fiera da Cuera, mirar il Paris Grischun. La via da fier va dabot e cuosta fetg pauc; en in pèr uras ein ins gie translocaus.