Professer Dr. Giusep Huonder

Ina regordientscha da Gion Cahannes 1916

Stamparia de Sprecher, Eggerling & Cie., Cuera 

II grond tierm sill’Alpsu havevel jeu ual davos dies e caminavel legramein a sdermenond la canna dal trutg giuado encunter Tschamut, respirond suenter 10 meins puspei cun anim l’aria grischuna: cheu scadeina suenter mei in cavalut cun in carret semenond spertamein per ils carauns, aschia ch’el ha prest suatiu il pedunz. Sil carret sesevan dus dels; els dattan la buna sera ed in di: Quei ei franc in studiosus che va a casa, e figend star eri il ‚cavagl, aulza el senz’auter il giuvenot siaden sper els. Co ha ei ussa semegliau cuort, percurrend la biala val Tujetsch. Ils curteseivels compogns fuvan Giusep Huonder de Disla-Mustér ed in siu conscolar. Els vegnevan da Sviz cugl attestat de maturitat en sac dadens dil tschiep.


1. A Disla.

Quei ei stau l’emprema s’entupada cun Giusep Huonder, in suentermiezdi de fenadur 1891, e gia questa ha imprimiu a mi siu maletg inagada per adina. Jeu havevel lu negin’idea, che jeu vegnessi pli tard ad haver caschun de conversar pli bia cun el; e gnanc en siemi fuss ei lu vegniu endamen, che jeu dovessi suenter onns metter in tschupi de paginas romontschas silla prematura fossa dil defunct amitg.

Ils Huonders ein ina veglia schlateina de Mustér. Els ein representai numerusamein el vitg ed els uclauns della vischnaunca ed ordeifer quella. Il num indichescha bein derivonza tudestga, mo da pum ein els romontschs da tschentaners enneu. Muoth deriva Huonder da Hunthari (preda dell’armada) u Honthard (ferms da preda). Ei vul parer a mi, ch’era igl uopen de familia, che porta in tgiet (gaglina, Huhn) secompegli cul num. Semegliontamein sco tiella familia Gallin de Mons. Dentont vegn igl uopen ad esser pli giuvens ch’il num e semplamein, tenor bein manegiar, fatgs leusuenter. Denter ils parents e pardavonts de prof. Huonder sesanflan igl avat de Mustér Anselm Huonder (1804—26), il poet nazional Antoni Huonder († 1867), Dr.Liberat Huonder, regens dil grond-seminari e decan della catedrala de Cuera († 1898) e, buca d’emblidar, il Huonder grond cul stadal ell’uiara dils Franzos.

La tgina de Gion Giusep Huonder ei buca stada da lenn-tscherscher della Cadi, mo plitost d’oliver ord la tiara dils vegls trubadurs, las canzuns dils quals encantavan el pli tard aschi zun. Sco tonts auters Grischuns, aschia haveva era siu bab Giachen Fidel Huonder de Disla encuretg spigia e fadigia egl jester. Quest fuva gia en giuvens onns serendius a Lyon, nua ch’el surveva sco camerier en in hotel. Leu ha el empriu d’enconuscher la giuvna Agatha Engler de Nieder-Riemsingen sper Friburg en Baden, che sesanflava era ella leu en survetsch. Ella ei daventada ad el ina luvrusa, fideivla consorta. Nies Gion Giusep ei naschius a Lyon ils 15 de november 1869, sco il vegl de treis fargliuns. Ina soretta ei morta a Lyon da miez onn. La secunda sora, Lisabet, naschida suenter il retuorn dils geniturs ella patria, ei presentamein dunna Levy-Huonder a Disla.

Ina dira sort ha beinbaul tuccau la familia. Il bab ha survegniu il trer-anavos ed ei lu turnaus culla consorta a Disla. Il pign Giusep havevan els gia pli baul, cun circa 3 onns, tarmess a casa e surdau al bien quitau digl aug Battesta Huonder e della tatta. A Disla ha Giachen Fidel Huonder cumprau casa. Mo l’aria della patria ha buca pudiu retener sia malsogna; anno 1880 eis el morts ella vegliadetgna de 35 onns.

Suenter la sperdita dil mariu ei dunna Agatha Huonder per plirs onns turnada egl jester sco survienta: a Genevra tier in frar che possedeva in restaurant, en Algeria cun ina familia, ell’Engiadina. Dafertont ei igl aug Battesta staus als dus affonts in premurau ugau.

Igl emprem che nies Giusep ha fatg a Disla, ei stau d’emblidar il franzos ed il grond marcau sper il Rhodan. Disla silla verda spunda, cullas casas brinas, igl ualet ramuront e la terlischonta caplutta ha prest gudignau il cor digl affon e fatg ordad el in buob romontsch. Ouei plascheva caussas: far tgaubrochels 

sil pastget, seglir sur las seivs ora, sbargatar sur l’aua vi, far de pegliar entuorn casa; mo era il zennet, che clamava a rusari ella caplutta, anflava eco ellas fauldas de sia olma. Ses camerats havevau surnumnau el „il Franzos“, nunsminond ch’el vegni en cuort sco Romontsch a metter tuts auters sut baun en.

Sco plitard ses studis universitars, aschia porscha gia la scola primara de nies Giusep ina gronda variaziun. Igl emprem anflein nus el egl institut de Schluein, da gliez temps aunc el vegl casti. Igl onn 1880/81 frequenta Giusep la scola della Cuort a Cuera. Siu aug Battesta Huonder fuva lu survient digl uestg, e Giusep avdava tiella familia Stiefenhofer ell’ala orientala dil casti episcopal. Gia lu sefigeva el remarcar entras sia memoria e siu dun de plidar. El mava sin ina sutga e figeva priedis, che tut smervegliava. Mo silla insinuaziun: ,,Ti vegns aunc franc prer,“ rispundeva el energicamein: ,,Na, gliez vegn jeu huc; na, gliez vegn jeu buc!“ La stad sisu ha Giusep bratau ils castials culla casa-lenn paterna. Nus anflein el ella scola de Disla, nua che scolast Biscuolm de buna memoria domignava buc il schani; e Iu ella scola superiura de Mustér a s. Gions duront in onn. Igl atun 1883 ei Giusep Huonder entraus ella classa preparanda della scola claustrala. El sez havess giu buca mal tschaffen de far il pur; mo Mgr. avat Benedetg Prevost, da gliez temps aunc priur della claustra, ha prest observau ils talents pli ch’ordinaris dil giuven scolar ed entruidau el silla via latina.


2. Onns de studi.

„D’atun mon era jeu sin claustr’a scola!“ Aschia cloman, el drama festiv „Armas e larmas“, ils mattatschs, che fan ils Franzos sil plaun d’Autras sut Dardin, legramein si per P. Placi a Spescha. E daveras, „ir sin claustra“, quei ei in plaid, ch’enflomma sco ina brenzla electrica il scolar romontsch ed empleina si’olma cun tut in reginavel de maletgs ed ideals. La casa de s. Sigisbert ei sco la pli veglia casa de scola en Surselva era la pli venerabla, ed il fegl dil pur ord igl uclaun montagnard senta quei profundamein en si’olma. Cents tschiens e mellis, umens della baselgia e dil stadi, umens distingui en saver e puder e sempels purs e mistergners han dapi il baul temps-miez tochen en nos dis encuretg ed anflau educaziun ed instrucziun tiels paders benedictins a Mustér! Conts han priu cun els ord claustra la stupenta devisa de s. Benedetg sco norma de lur veta ed ban, suondond quella, fatg lur ventira: Lavura e seigies da buna veglia!

Ils gimnasis catolics han per las differentas classas manteniu ils vegls nums: grammatica I e II ei l’emprema e secunda classa; sintax I e II la tiarza e quarta classa; retorica I e II la tschunavla e sisavla classa. La conclusiun fuorma il cuors de filosofia, che comprend en enqual liug in onn, els plirs collegia dus onns, inclusiv la fisica.

Giusep Huonder ha fatg a Mustér ils dus onns de grammatica. En classa e silla plazza de giug mava sia mira sin esser pli bugen igl emprem che mo il secund. In siu conscolar, Sur Matias Hemmi a Lonsch, raquenta: „Jeu fuvel mo in buranched cura che jeu hai empriu d’enconuscher il Huonder, che fuva cun 15 onns schon mat carschiu. Jeu sesentevel buca pauc undraus, plazzond il P. prefect el museum (sala de studi) mei sper il de Disla. Sco Benjamin inagada, aschia miravel jeu plein respect si tier Josef, che ha ladinamein gudignau mia fidonza cun ses fideivels egls germans. El ei bein schon ell’emprem’ura e pli tard savens selubius, de far ir sin cauras alvas siu naiv vischin, mo mai ha el offendiu. Quei „respect“ fuva il general sentir dils scolars claustrals enviers il Huonder; pertgei el fuva nies cau en forza corporala e spirtala. Gia da lezzas uras fuva ei per Huonder in termagl, de surventscher difficultats linguisticas, de sligiar damondas matematicas; mo ual aschi sperts fuva el, cura ch’ei setractava de pesentar in bien camerat sur in pult ne sur ina seiv ora. Quei plascher sur de prestaziuns da forza, corporalas e spirtalas, ha el manteniu per veta duronta.“

Naven da Mustér ei Giusep Huonder igl atun 1886 serendius a Sarnen, nua ch’il’s benedictins de Muri-Gries diregian in flurent collegi. Da gliez temps stava in Grischun, P. Carl Prevost, frar d’avat Benedetg de Mustér, sco rector alla testa dil collegi de Sarnen. Cheu, enamiez verdas collinas, spellas rivas dil pign lag, ha nies Huonder passentau quater fritgeivels onns de studi, absolviu la sintax e la retorica. Adina e dapertut il medem student, plein veta, talent ed originalitat. Jeu dun puspei il plaid ad in siu conscolar de Sarnen, P. Adalbert Zumstein, O. S. B.: „Giusep Huonder ei arrivaus tier nus ella tiarza classa. Jeu fuvel en miu intern nuota fetg edificaus sur de quella carschen, essend mia piazza sco emprem el latin periclitada seriusamein entras Huonder. El haveva in ordvart bien talent per lungatgs e buca meins talent per matematica, en special per geometria, nua ch’el mava per sligiar bugen sias atgnas vias. Igl ei schiglioc caussa rara, che talent per lungatgs e matematica sesanflan uni el medem grad. Huonder emprendeva sco de far termagls e duvrava mo leger atras ina gada la lecziun. Beinduras schava siu flegma era emblidar el quei, e sch’el vegneva lu tonatont vidlunder, encureva el de remplazzar il muncont cun far tont pli ferm diever de sia vusch. Nies professer de latin veva lu per moda de dir: „Mo, ti drovas nuota grir tondanavon; jeu hai schon viu che ti eis buca preparaus.“ Duront il studi veva el la disa de strubiar la bricla sin sia vesta dretga, e quei fuva l’enzenna, ch’el concentrava tut sia energia e siu patertgar sin in punct. Meins senn demussava el per la biala poesia, schegie ch’el prestava era cheu bunas caussas. Inagada ha el exprimiu ses sentiments surlunder en in motto alla testa d’ina poesia de scola:

Wär zum Dichter ich geboren,

Wär Dichten mir ein Spass;

Doch weil die Mus’ mich nicht erkoren,

Sitz lieber ich beim Fass.

Quei suspir ha fatg curdar el en disgrazia tier P. Leo Fischer, igl enconuscbent poet, per entgin temps. Huonder fuva in veritabel Grischun, ina natira da vigur, e dasperas puspei schenaus sco in cavriel. In di veva Huonder, da compagnia cun igl actual cusseglier guvernativ Imfeld de Lungern, fimau ina cigara scommandada vi davos la tuor de puorla sil Seefeld. Mo igl egl della lescha veglia e la sventira vegn dabot. La sera ha il P. prefect dau als dus culpeivels in ensalau exordi el museum. Huonder steva sco in pauper galiot sin peis avon siu pult, e pér cu igl urezi ei staus vargaus, eis el sefatgs en de seser e de zuppar sia fatscha cotschhida davos igl uvierchel dil pult. Bufatg ha el lu detg a mi: „Gianteren, ch’igl ei buca vegniu endamen de seser giu pli spèrt!“ D’autra vart surventscheva sia energia puspei tutta schenadadat, cura ch’ei setractava de seproducir publicamein. El fuva in excellent actur silla tribuna, ed igl ei a mi nunemblideivel, cun tgei oreifradat el ha representau la zagrendra ell’ opera „Pretiosa“. E cura ch’il survitur en „Garcia Moreno“ ha per sbagl giu annunziau la policia el secund act enstagl el tierz, ei Huonder, che sesanflava persuls silla scena, buca 

seschaus embrugliar, rispundend promptamein: Mo tuorna ad ir, la policia ei aunc negliu per peis. II redactor e poet dramatic Jos. Ign. von. Ah, plevon de Kerns, che fuva leu presents, ha applaudiu el vivamein. Quel um distingueva insumma Huonder tier mintga caschun avon ils auters students e demussava ad el ina speciala simpatia. El veva bein cun raschun descuvretg en Huonder ina certa congenialitat. Per il lungatg romontsch demussava Huonder ina vera pietat,, manifestond aschia sia posteriura clamada.“

La vacanza de stad 1889, suenter la tschunavla classa, ha Huonder dedicau al survetsch della patria ella scola de recrut a Cuera. Ses camerats fuvan denter auter siu conscolar Stiafen Berther, presentamein miedi a Mustér, Caspar Pult, oz redactor de nies Idioticon, ed igl actual commandant dil regiment grischun, colonel Mod. Cahannes. Quels seregordan aunc bein dil compogn de Disla, che fuva in um sc’in cuolm, veva detta sco stuiras ed envidava ora tuts de trer det, veva ina vusch sc’in uors e figeva la sera cun ses commandos bunamein dar ensemen ils corridors della caserna, dasperas adina da buna veglia, in bien, fideivel camerat. Alla fin dil cuors ein tuts quater numnai vegni tratgs ora sco aspirants de corporal. Quella scola curdava sil fevrer 1890 a Blizuna. Huonder havess bugen fatg ella, ensemen cun siu commiliton Berther. Mo cun risguard de sias relaziuns economicas e per buca interrumper ils studis eis el desistius da quei pertratg.

Cun Huonder e Berther fuva in tierz scolar de Mustér ius a Sarnen ella medema classa: P. Bonifazi Duwe, spiritual a Müstair. Ensemen han nos treis compogns puspei bandunau Sarnen suenter la retorica, per serender, Berther a Eichstätt, ils dus auters a Sviz el cuors de filosofia. Huonder ha cun quei gudignau in onn, havend Sviz mo in cuors filosofic e Sarnen dus.

A Sviz ei Huonder cun siu amitg staus externs; q. v. d. els han erigiu lur residenza el vitg. Prefect digl externat fuva lu prof. Badoud, presentamein canoni a Friburg. Badoud plidava tudestg cun ferm accent franzos; el stoeva pusseivlamein era duvrar enqualgadas in ferm accent enviers „der Wilder von Disantis“: item, denter amitgs s’exprimeva pli tard il humor de Huonder beinduras enten imitar cun frapponta fideivladat siu vegl prefect de Sviz. A Sviz fuva ei era,, che Huonder e Duwe ein in di mond a spass dai en in turnighel giuvens, che s’exercitavan cun fierer crappa. „He, vus signurs filosofs,“ cloman els, „leis buc era stender cungeblas e fierer in crap?“ Quels tscheu ein buca maufers, prendan mintgin in carpun e fieran quel in toc sulla mira o. Co han tschels lu fatg egls si pils filosofs, che continueschan loschamein lur via. II fenadur 1891,, duront che Sviz sepreparava silla fiasta centenara federala, ha Huonder encrunau ses studis gimnasials cun in stupent examen de maturitat.

Ussa vev’ei num sedicider per il studi de clamada. Differentas vias stavan aviartas avon il vast spért de nies abiturient. Sefierer sils lungatgs? Sededicar al survetsch della baselgia? La buna mumma ha schau ad el compleina libertat. Era siu aug decan ha dau la laconica risposta: Fai tgei che ti vul! Giusep Huonder, suondond l’inclinaziun interna nutrida da giuven ensi, entra igl atun 1891 el seminari de s. Leci a Cuera.

Suenter treis onns de teologia ei Giusep Huonder vegnius ordinaus spiritual da Mgr. Battaglia, ed ils 7 d’uost 1894 ha el celebrau sia Messa Nuviala ella caplutta dellas grazias a Nossadunnaun. Ina gronda e biala harta de primizia fuorm’a aunc oz il principal ornament della stivetta ella casa paterna a Disla.

II quart cuors de teologia a Cuera ei Sur Huonder buca vegnius de far. Per ordras de ses superiurs eis el igl atun 1894 serendius el collegi de Sviz sco substitut dil rector canoni Vieli, che fuva malsauns. Sur Vieli ei morts ils 8 de matg 1895. Huonder dava quei onn latin e grec el cuors filosofic, ch’el sez veva absolviu avon paucs onus. Schegie ch’el possedeva aunc negins studis specials, stuevan ses scolars sesmervegliar sur sia vasta savida filologica e sur la facilitat, culla quala el anflava la derivonza dils plaids.

Jeu seregordel orda quei temps d’ina viseta tier Huonder a Sviz. In di vein nus priu proviant si dies e la via sutta peis, per far il Rigi. Arrivai in tschancunet sur Arth havein nus schau plascher la contrada e jeu la conversaziun de miu compogn aschi bein, che nus essan semess sut ina glienda e restai tochen uras de retuorn. La sera ha Huonder raquintau da meisa a ses collegas cun vuschuna sur la grondiusa vesta dil cuolm Rigi.

Quei onn de professura provisorica a Sviz ei staus ella veta de Huonder da pli gronda impurtonza, che quei ch’ei pudess parer. El ha dau a sia veta la direcziun filologica. Sch’el havess finiu ils studis a Cuera, fuss el bein vegnius clamaus sin ina pleiv. Mo aschia ei siu talent linguistic sedestadaus a Sviz pli che mai ed ha tratg el cun forza tier pli aults studis. Sustenius 

dal cancellier episcopal Dr. Schmid de Grüneck ha el domandau ed obteniu dals superiurs la lubientscha ded ir sill’universitat.


3. Novs onns de studi.

Igl onn 1889 ha il cantun de Friburg, alla testa il genial ed energic Python, erigiu in’universitat en sia capitala. Capavels docents ein vegni clamai ord la Svizzera e dagl exteriur, ina missiun, en la quala nies compatriot Dr. C. Decurtins ha acquistau gronds merets. Il renum della giuvna scola aulta ei prest serasaus enteifer ed ordeifer ils confins della tiara. Igl October 1895 ha Huonder dirigiu ses pass vi el marcau della Sarina ed ha dau siu num alla facultat de filologia.

Denter las paucas scartiras privatas aunc salvadas — la plipart ein per cammond dil defunct vegnidas berschadas suenter sia mort — sesanfla la tabella dils roms che Huonder ha frequentau a Friburg duront ils 4 semesters de leu. Igl ei ils sequents:

Semester d’unviern 1895/96: Griechische Laut- und Formenlehre, tier Streitberg; Grammaire comparée, tier Marchot; Les historiens latins, tier Michaud; Griechische Literaturgeschichte e Einführung in das Studium der klassischen Philologie, tier Sturm; milsanavon ord la facultat de teologia ils roms pastorals tier Beck. — Semester de stad 1896: Gotische Grammatik e Indogermanisches Seminar, tier Streitberg; Etude de syntaxe grecque et latine e Séminaire, tier Michaud; Das griechische Drama, tier Sturm; ils roms pastorals tier Beck. — Semester d’unviern 1896/97: Lateinische Laut- und Formenlehre, tier Streitberg; Lecture de vieux textes espagnols e Grammaire comparée, tier Marchot. — Semester de stad 1897: Lectures d’anciens textes italiens, tier Marchot.

Nus duvrein buca dir cun bia plaids, cun tgei anim, gie cun tgei pissiun Huonder ei seprofundaus ellas grondas damondas della filologia indogermana e romana, aschia ch’el sesanflava prest aschi da casa en quellas regiuns, sco pli baul il buob sin ils trutgs e sper ils dutgs de Disla. Tier Streitberg fuva Huonder per temps persuls el seminari, ed igl erudit indogermanist fuva surstaus sur il talent ed igl anim grond de siu scolar. Marchot risguardava en sias prelecziuns era dueivlamein il retoroman. Mo donn che sia emprova, de demussar „Les Gloses de Cassel“ ord il temps carolin sco pli vegl text retoroman, ha buca saviu vegnir acceptada dalla scienzia. Aschia ei oz nies pli vegl text la translaziun d’ina part d’in priedi latin ord l’entschatta dil 12avel tschentaner, anflaus da P. Gabriel Meier egl archiv della claustra de Nossadunnaun e descrets e facsimilaus da prof. Gröber de Strassburg en: Sitzungsberichte der Bayer. Akademie der Wissenschaften 1907.

Sentelli che Huonder ha dedicau tut special studi a siu lungatg matern. Pli baul manegiavan quels e tschels, il romontsch seigi ina nunperscrutabla mischeida de divers dialects. Mo dapi che Ascoli ha mussau, ch’il lungatg retoroman seigi in ver lungatg, cun atgnas leschas de derivonza, fonetica, structura, cun atgna olma; seigi detg frar dils fargliuns neolatins, dil franzos, provenzal, spagnol, catalan, portughes, itallan, ruman; e dapi che Gärtner ha scret sia Grammatica retoromana e Decurtins aviert ils scazis de nossa literatura agl entir mund ell’ovra monumentala della Crestomazia: dapi lu posseda era il romontsch sia sutga-tscherscher enamiez il cussegl dils lungatgs neolatins. Aschia fuva ei dau per Huonder, aschi bein cun risguard de sia atgna inclinaziun sco della scienzia, de prender per tema de dissertaziun ina damonda dil lungatg-mumma. El seregorda dils pastgets de Disla e scriva l’ovra: Der Vokalismus der Mundart von Disentis. Sin fundament de quella ha el obteniu summa cum laude il diplom de doctor dalla facultat de filologia a Friburg, ils 19 de fenadur 1897.

Dr. Huonder ei procedius metodicamein. Igl emprem ha el mess il fundament cun ils studis a Friburg, e lu eis el serendius pli lunsch per approfundar sias enconuschientschas. Auters fan il cuntrari, els van igl emprem da Universitat tier Universitat, e suenter haver manizau zaconts semesters ston els cun dubia fadigia seconcentrar. Huonder ha suenter sia partenza da Friburg aunc dedicau 31/2 onn al studi. Igl unviern 1897/98 e la stad 1898 anflein nus el a Würzburg sco scolar dil capavel romanist Stürzinger. Stürzinger, in Svizzer, ha sez scret in studi sur la conjugaziun el retoroman. Da Würzburg ei Huonder serendius a Halle pigl unviern 1898/99, nua ch’el ha studiau tier Suchier specialmein il lungatg provenzal. Cheu para el dentont de buc esser staus immatriculaus ella facultat. Tont pli conversava el privatamein cun Suchier. La stad 1899 sesanfla Huonder a Vienna, per udir il prenci della filologia romana, nies conpatriot svizzer Meyer-Lübke. L’erudiziun de quei um ha fermau Huonder duront 4 semesters el grond marcau della Donau. En tuts quels loghens ei sia segira egliada ella scrutaziun filogica vegnida renconuschida, e las relaziuns denter el ed ils professers fuvan plitost quellas denter amitgs. Quei tont pli, che Huonder sco nativ Retoroman saveva dar prezius sclariments sur il lungatg de Rezia aulta.

A Vienna ha Huonder empriu d’enconuscher il posteriur redactur digl Idioticon romontsch, Florian Melcher. Omisdus sesevan avon il cateder de Meyer-Lübke. Nus savein comprender, ch’ils pares dil marcau imperial resunavan da vivas discussiuns romontschas, cura che nos dus Grischuns promenavan en quels.

Pér a Vienna ha Huonder publicau sia dissertaziun sur ils vocals dil dialect de Mustér. Ses studis approfundai han traso mess la splauna vid quella. Ell’ei comparida 1900 en las „Romanische Forschungen“ a Erlangen ed ei dedicada a prof. Marchot. Igl ei ina madira scrutaziun, ch’ha acquistau agl autur las pli cauldas gratulaziuns da part dils umens della scienzia.


4. Il professer.

Returnaus ella patria, da Pastgas 1901, ha Dr. Huonder surpriu danovamein la veglia plazza el collegi de Sviz, daventada libra entras la partenza de Dr. Studie, clamaus sco plevon a Wil. La stad 1901 ha Huonder dau latin, grec e tudestg ella 6avla classa, igl onn 1901/02 latin, grec e franzos ella medema. Dentont Sviz fuva mo l’aissa per seglir sil scalem destinau. Cun diplom dils 3 de matg 1902 ei Giusep Huonder vegnius numnaus dalla regenza de Friburg professeur extraordinaire de langues et de littératures romanes à la Faculté des lettres de l’Université.

Prof. Huonder stava en ses 33 onns, els megliers onns de lavur. Cun igl anim agens ad el ha el tschaffau la carriera academica, che dueva deplorablamein cuzar mo biebein dus onns. Prof. Huonder uneva cun la gronda savida era il dun de dar veta e colur alla materia filologica e de far quella interessanta als auditurs.

Jeu laschel suondar cheu las lecziuns, che Huonder ha dau sill’universitat.

Semester d’unviern 1902/03: Lautlehre der französischen, italienischen und rätischen Sprache, 4 uras per jamna; Seminar: Altfranzösische Texte, 2 uras. — Semester de stad 1903: Französische, italienische und rätische Lautlehre (II. Teil), 4 uras; Seminar: Rätoromanische Texte, 2 uras. — Semester d’unviern 1903/04: Italienische, französische und rätische Formenlehre, 4 uras; Séminaire: La chanson de Roland, 2 uras. — Semester de stad 1904 : Das altfranzösische Volksepos, 2 uras; Provenzalische Übungen (event, étude de textes provencaux), 2 uras; Seminar: Altitalienische Texte, 2 uras. — Semester d’unviern 1904/05: Grammaire historique de la langue française, I. Phonétique, 4 uras; Séminaire: Exercices d’ancien français, 2 uras. — Semester de stad 1905: Italienische Lautlehre, 2 uras; Provençal, 2 uras; Seminar: Altitalienische Texte, 2 uras.

All’entschatta ha Huonder dociu mo per tudestg, essend prof. Marchot docent dil modem rom en lungatg franzos. Mo suenter la partenza de Marchot ha Huonder dapi il secund onn era dau lecziuns per franzos, sco nus vesein ord il sura program. De remarcar ei plinavon, che las lecziuns annunziadas pil semester d’unviern 1904/05 han mo saviu vegnir entschattas e quellas della stad 1905 ein insumma buca vegnidas pli en consideraziun.

Sper il plaid capeva Huonder de menar excellentamein la plema. Sias ovras screttas ein muort il cuort temps de siu operar sentelli buca numerusas. Mo el ha scret avunda per schar sminar, tgei nus vessen aunc giu de spetgar da quei spért vast e profund. Sia dissertaziun ei gia menzionada. Igl ei ina lavur de spira filologia, scretta pella scienzia. Mo Huonder capeva era de tractar damondas filologicas en fuorma populara e capeivla a tuts. Pareglia sia spirtusa discurida egl emprem Ischi da 1897 : „Ina uisa e l’autra sur de nossa romontsch.“ El plaida cheu dallas relaziuns denter latin e tudestg, tudestg e romontsch. Mo el stat buc eri tiel schetg plaid grammatical; el va suenter allas ideas, e quellas sbuglian neunavon, in sa buca danunder, e dattan novas interessantas perspectivas viaden ell’historia della civilisaziun de nies pievel. Ei selegia sco ina novella. Jeu sai buca far cunmeins, che schar suondar cheu in pèr passus.

„L’historia di a nus, tgei influenza Ruma ha giu sill’emprema cultura e silla religiun dils Germans. Mo sche nus havessen buca l’historia, schess il lungatg tudestg a nus quei.

„Ils plaids tudestgs: Mauer, latin murus; Keller, lat. cellarium; Küche, lat. cucina; Kammer, lat. camera; Söller, lat. solarium; Fenster, lat. fenestra; Balkon, franzos balcon — quels raquintassen a mi, ch’ils Germans han empriu dals Romans la construcziun de lur habitaziuns.

„Per lur pardanonzas han ils Tudestgs fatg vegnir il cocus (Koch), il discus (Tisch), baccinum (Becken), la scutella (Schüssel), il tagliere tallan (Teller) e surtut il calicem (Kelch), il bicarium (Becher) ed il baucalis (Pokal). Ils plaids Käse e Butter muossan, ch’ils Germans han schau plascher il caseus ed il butyrum dils Romans. Els han perquei spert fatg empristar la gabata (Gebse) per metter ora latg ed il catinus (Kessel) per treir ora magnuc.“

Egl Ischi II da 1898 scriva Huonder „Sur dil narrativ ella romontsch sursilvana“. Igl ei quella fuorma verbala, che nus anflein en nos vegls cudischs, mo ch’ei pli tard svanida, sco: el purtà, el schet, els udinan. Igl ei il temps della raquintaziun, il perfect historic dils Latins. Huonder stat zun mal, ch’il narrativ ei ius a piarder ella romontsch de Surselva. Ed el protesta cun tutta forza encunter las tentativas, de vuler duvrar igl imperfect sco narrativ. Il narrativ svanius, savein nus buca far auter che raquintar el perfect ne present. Ei va encunter al sentiment digl affon romontsch de dir per semeglia: Ils Svizzers battevan igl inimitg a Sempach. Ei sto esser: han battiu (narrativ vegl: battenan).

Las stentas de Dr. Huonder per il narrativ e siu desideri d’anflar el aunc enzanua en in encarden della tiara descriva Alfons Tuor en sia canzun: „II narrativ“.

Vesas gl’um en rassa nera,

Co el marscha tard la sera 

Leu entuorn cun tgau pensiv?

El encuer’il narrativ!

Sur palius e munts e sendas,

Va el stravagantas tendas 

Schi dabot sc’in fugitiv,

Per anflar il narrativ.

Ed affonts e mats e feglias 

E vegliurds e femnas veglias 

El damonda spert e viv:

„Veis vus aunc il narrativ? 

„Filologs de tiaras jastras,

Mond sin vias fetg seniastras,

Oz pretendan positiv:

Eis han mai giu narrativ!“

Ina veglia della schlappa 

Lura si pil doctor giappa:

Bein, nus vein en nies igniv 

Aunc segir in nar nativ!“

Ils Ischis IV e VI da 1900 e 1902 portan ord la plema de Huonder recensiuns sur ovras scientificas, che concernan il romontsch. Igl ei las lavurs de Kügler sur ils nums de praus cun suffix, de Täckholm sur il vegl dialect de Dumliasca, de Pult sur il plidar de Sent, de Genelin sur ils elements tudestgs el lungatg de Surselva, de Qandrian sur il lungatg de Beiva. Huonder recensescha sco in che sa. Spert e segir anfla el las munconzas, mo sia critica ei beinvulenta ed offenda buc. Ed el capescha d’autra vart de puntuar ils merets d’ina lavur e de dar anim de luvrar vinavon.

Prof. Huonder enconuscheva buca mo da rudien ragischs, tschep e best dils lungatgs, el fuva era da casa en roma, frastgas e tschupi. El dominava ils lungatgs cun ina tgunschadat admirabla. Ultra de romontsch e tudestg plidava el currentamein franzos, itallan e spagnol; el enconuscheva da funs il latin classic e vulgar; el legeva senza scarpetsch sco ils epos de Hellas, aschia las canzuns provenzalas, catalanas, portughesas e las praulas de Rumania.

Sias grondas enconuschientschas della grammatica comparativa dils lungatgs romans havevan dau ad el en fatgs de fonetica e morfologia ina vera intuiziun, aschia ch’el veva prest empriu in niev dialect. Cun caschun d’ina cura a Santa Margherita ella Riviera ha el mess en smarvegl la glieut de siu contuorn: paucs dis suenter sia arrivada s’exprimeva el tgunsch e bein en lur patua. Ed a Friburg schabegiava ei, ch’el silla damonda: Tgei plaid veis vus ella Gruyère per tala caussa ? saveva correger la risposta d’in nativ de leu. E quel, suenter esser s’informaus meglier en caussa, fineva cun dar raschun a Huonder.

La filologia veva tier el fatg natira. En conversaziun, sin spassegiadas, arrivava ei savens ch’el, cun tschappar in plaid pli interessant pella cuma, saveva tutenina menar il discuors vi sil terren filologic. Mo adina cun spért e cun far la causa interessanta. Jeu seregordel aunc precis dil liug si a Bertigny sur Friburg, nua che Huonder sin ina spassegiada ha demoustrau, che nus dueien en romontsch distinguer denter particip present e gerundiv (clamont, clamond). Ed alla fin d’ina conversaziun fuva quei il pli grond compliment, ch’el saveva far ad in amitg: C’est bien, tu as l’ésprit philologique.

En ses studis de fonetica duvrava Huonder era igl experiment. Contas gadas figeva el plidar nus cun ina candeila ardenta avon la bucca, per cheutras distinguer la natira dils suns. E sch’el, mond suenter ragischs, anflava puspei igl origin d’in plaid, senteva el surlunder ina legria, sco il cavacristaglia che anfla in stupent exemplar. Lu alzava el loschamein il tgau, mava cun pass ferms sco in triumfatur roman e scheva: Qua, c’est très interessant. Enqualgadas fuva la sligiaziun pli spirtusa che franca, e lu, per indicar la dubiusadat della caussa, saveva el in entir tschancun ir pei-ziep, inclinond pusignadamein la testa d’ina vart. Aschi zun s’exprimeva siu patertgar era egl exteriur.

Mo quei che deva a ses discuors, sco a sias scartiras, cunzun las popularas, il pli interess, ei, ch’el secuntentava buc culla genealogia dils plaids, mo mava vi sils differents senns, che quels vevan fatg atras, e deduceva ordlunder las pli frappontas conclusions culturhistoricas. Cheu tonscheva el frastgas, che negin veva viu. Ch’il vegl grammaticus latin, per semeglia, ha stuiu vegnir garmadis en romontsch, ei daveras pli che mo interessant. E silla radunonza della Romania a Domat 1903 fuva tut incantau d’udir, co prof. Huonder saveva sin via filologica confirmar ils resultats, che Dr. Tuor haveva anflau sin via giuridic-historica en siu stupent referat sur ils proverbis giuridics romontschs.

Tonts lungatgs el tgau! E tutina, lungatg dil cor fuva a Giusep Huonder negin auter ch’il romontsch. A quel ha el consecrau sia speciala lavur, premura, carezia. Tut sias ovras stampadas ein dedicadas al romontsch. En sias prelecziuns a Friburg ei il lungatg de Rezia risguardaus abundontamein. Cun legria ha el beneventau a siu temps la fundaziun della Romania (1894) ed il comparer digl Ischi (1897). Il december 1895 ei sco secziun della Romania seformada in’academia romontscha sill’universitat de Friburg, e Giusep Huonder ha dirigiu quella igl emprem semester. Il protocol numna duas lavurs dad el per 

l’academia: „Pertratgs sur igl origin e la sviluppaziun dil lungatg romontsch“ e „Sur entgins suffix“. Igl onn 1897 ei il niev doctor silla radunonza de Laax vegnius mess alla testa della Romania. El fuva adina sin posta, cu’i setractava de pretender e defender ils dretgs dil romontsch. Siu rapport el Tagblatt sur la radunonza de Domat dal Settember 1903 ha provocau ina pli liunga discussiun, cun in adversari buca maneivel, sur l’instrucziun romontscha e tudestga en scola e caussas che pendan vidlunder. Sentelli che nies professer ha cun slontsch fatg il mussadur per la jerta custeivla dils pardavonts. El saveva ella polemica daveras perfin piztgar.

En siu scriver romontsch odiescha Huonder tut regelem d’ina garmadia grammatica. El vul scriver, tont sco sepo, sco il pievel plaida. Forsa ch’el va en graus era memia lunsch, per semeglia, sch’el scriva ensemen verb e pronom: saveinus, spetgeinus.

Il Calender Romontsch da 1905 porta ina translaziun de Huonder: „Igl ornament digl aunghel.“ La translaziun sa survir sco exempel: il text original ei buca encorscheivels, il lungatg ha trasatras mur e savur romontscha, plaids novs ein construi tenor spért linguistic romontsch. Ei fuva, tegn jeu, cun caschun de quella lavuretta, che nies bien professer ha dersch entuom il tintè sur la cozza surcusida el salum de redactur Condrau. „O quei san ins volver,“ ha el lu detg cun quella rienta egliada, che stinschentava el schierm scadina reproscha.

Nus vein plidau sisura dalla Crestomazia de Decurtins. Il num de Huonder ei unius stretgamein cun quell’ovra. Huonder ha susteniu quella cun plaid e fatg tochen la fin de sia veta, e Decurtins ha per renconuschientscha de ses merets dedicau a sia memoria igl 8avel volum.

Ed aunc per in’autra grond’ovra lardeva Huonder de saver prestar survetschs: per igl Idioticon retoromontsch. Sco professer a Friburg representava el quei cantun el ravugl della commissiun filologica dil Glossaire des patois de la Suisse romande. Mo aunc pli fetg per cor mava ad el igl Idioticon tomontsch e siu svilup. Suenter grondas preparativas, tiellas qualas principalmein Robert Planta e cuss. naz. Vital ein sefatgs meriteivels, ei quell’ovra vegnida intradada igl onn 1904 e sco redactur numnaus Florian Melcher, che veva ual fatg a Vienna siu doctorat — ils 19 de fenadur, il medem di sco avon 9 onns Huonder a Friburg. Melcher ha avon che semetter vid la lavur 

fatg cun Robert Planta ina viseta a Turitg e Bern, per s’orientar sur las semegliontas interpresas, igl Idioticon della Svizzera tudestga ed il Glossaire de la Suisse romande. Da Bern ein els sexendi a Friburg tier prof. Huonder. R. Planta descriva quella viseta en sin necrolog de Melcher: „Otas spraunzas regnaivan in quel trio chi ün bel di d’December improviset allò üna ,sedutta‘ sur dal idioticon dallas 3 infip. tard aijnt per la not. Huonder, ün ourdvard ingenius linguist, eira be fö e flamma per collaburer eir el all’ovra, taunt ch’al permettaivan sieus dovairs da Fribourg.“ Tgei dira sort! La sedutta a Friburg cun fiug e flomma ei stada sco in magnific ir da rendiu dil solegl. Aunc ina gada fan ses radis splendurar tiara e tschiel en stupentissim tgietschen della sera, per allura sfundrar en nera stgiraglia. In quart onn pli tard ei Huonder spartius da nus e dallas aultas speronzas, e 9 onns pli tard dueva Melcher suondar el pella medema senda.


5. Aur enta fiug.

Quei cumpogn culla stampa pulpida e las spatlas ladas, cul frunt ault ed ils fideivels egls, che savevan era mirar malizius, quei schani, che prendeva adina dus scalems en ina, cu’l mava da scala si, pareva d’ina constituziun ferma sco’ls cuolms entuorn siu vitg patern. In veritabel Grischun dad ossa e possa. E tonatont ha Giusep Huonder stuiu succumber aschi baul. Sia malsogna va anavos en ils onns de Sarnen. Ei fuva il fenadur 1889, che Huonder e Berther han muort survetsch militar saviu ir a casa zaconts dis avon ils auters. Lur plan da viadi fuva: Sarnen, Stans, Engelberg, las Surenas, Amsteg, Kreuzli, Mustér, quasi tut a pei. Avon l’alva fuvan nos dus alerta. Huonder fema avon solver in „stumbel“, beiba in pèr ovs frestgs, e lu

Si dies la tastga pleina 

E Paria tut sereina,

Nus mein ch’i sbrenzl’il chis;

Leu si sin la summada 

Ei vasta la egliada .

Maneivel il parvis.

Mo gia vi spegl uaul de Kerns po Huonder buc ir pli. La vart dretga dola, ch’el arriva cun stenta a Stans. Mo suenter in paus de treis uras ei il viadi secontinuaus tenor program culla suletta midada: Alpsu enstagl pass dellas Cruschs. — Ei fuva circa in meins pli tard. Ils dus recruts Huonder e Berther vegnan ina sera da Plankis on caserna. Huonder po puspei buc ir, la modem’historia sco egl uaul de Kerns. Dentont ei era quella gada igl accident prest puspei staus vargaus.

Cheu arriva igl unviern 1889/90 era a Sarnen la renomada gronda „influenza“ generala. Entuorn Daniev fuva la mesadat dil collegi enta letg. Mo nies Huonder fuva in difficil pazient. En in mument nunsurvigilau ha el buiu aua, e malgrad il discussegliar de Berther eis el levaus memia baul, schend: Ins sto emprender de surportar enzitgei. Dapi lu ei siu mal vegnius pirs.

Igl ei tgunsch pusseivel, che l’emprema disposiziun tier il mal deriva dad ina sfurzada. Huonder alzava cul maun dretg carpuna de 30 chilos. Mo ina pintga munconza de dieta saveva lu caschunar in accident. L’influenza a Sarnen ha dau in niev stausch alla malsogna, ch’ha plaun e plaun affectau dir, narunchels, lom e cor. O cont ha nies Giusep stuiu pitir! Siu conscolar el seminari de Cuera raquenta: „Il fideivel egl resplendeva savens la damaun las dolurs, cullas qualas el veva senza dar sun battiu duront la notg sco cun nauschaspérts. Cont savens havein nus sco vischin udiu, ch’el levava la notg ed encureva levgiament cun star encunter il cantun d’ina meisa ne cun ir sidengiu.“ La medema canzun serepeteva a Friburg e pli tard tochen sia fin. Tont pli stuein nus admirar l’energia da liun, cun la quala el ha surventschiu ils studis, la pazienzia fitgada da nuorsa, cun la quala el fuva buns de, per aschi de dir en ina stendida, studegiar atras plaid per plaid il Lateinisch-romanisches Wörterbuch de Kerting ne il Dizionari de Pallioppi, la forza de lavur, ch’ha buca schau pusar el, tochen ch’el ha giu contonschiu la tschema.

Huonder ha encuretg agid medicinal repetidamein ed en plirs loghens. Gia duront il cuors filosofic de Sviz, il tscheiver 1891, ha el, da compagnia cun siu conscolar apotecher Meyer a Turitg, fatg ina cura d’aua de pliras jamnas a Wörishofen tier Kneipp. La primavera 1904 anflein nus prof. Huonder a Santa Margherita sper Genua. Quella dimora ell’aria migeivla della mar ha fatg dil bein; mo il migliurament ha buca giu tegn. Igl uost 1904 sesanfla Huonder el sanatori de Dr. Bircher a Turitg per circa 4 jamnas. Dr. Zimmerli a Luzern ei staus gideivels ad el leutier. Che nies bien professer leva, sco autras caussas, era sfurzar empau vinavon la cura, selai tgunsch comprender. Da Turitg scriva el ad in amitg: „Teidla, jeu sun staus enzaconts dis ualti maldisposts — fatg igl asen per memi grand sentiment de forza, e lu, cun quella midada tont brusca della temperatura, survegniu reumatismus vid la muscladira dil cor. Malemperneivel! Dentont vegn ei speronza prest ad ir meglier.“ E daveras, in meins pli tard ei prof. Huonder occupaus en Surses cun rimnar pella Crestomazia. La Gasetta Romontscha dals 23 de settember 1904 porta ina correspondenza dad el ord Surses. Nus schein suondar cheu zaconts passus lundero sco siu davos salid. Igl ei il Huonder d’adina che scriva; aschia fuva el: linguist dapertut, in fin observader, ina fideivla olma. Era la carezia pella veta quitein nus de sentir a fladond ord ils plaids dil scarvon suffrent.

„La criua beischa (aura sut) deva ferm quels dis, ed ei era mursin la damaun, cura ch’ina purgina sco ina neivetta cuvreva la val. Mo tont pli beinvegnius sesaulza lu il sulegl per sclarir e quasi sulerar mintga damaun pli maiestusamein la biala vallada de Surses cun ses bials vitgets pittorescs, rasai ora sin quella spunda, che bada levamein (Remarca: badar vul dir pender, dad ina spunda, etc.; da cheu il plaid Badus)… Cura ch’il sulegl splunta carsinond vid la fenestra, lu arv’ins bugen, in cuora ora el liber per esser enamiez quella frestga veta, ch’in queta de sentir ad undegiond atras la val. In de quels dis det settember, sin ina damaun freida mo clara sco il cristagl de nos uals, in de quels dis san ins buca descriver, mo sentir, sentir principalmein la legria beneficionta, la curascha, la frestga forza per la veta, ch’el porta. Ora per la prada va ei tier quasi sco sper in furmicler: ei festginan e sedrovan, ei havevan spetgau vess sil sulegl! Il risdiv, buca liung mo spess, para de tagliar buca mal, la glieut fa lavur, ei va vinavon. In tont era perquei, ch’ins ha cheu, per part silmeins, aunc buca stagliau si il funs tondanavon en quellas paupras scrotettas prau, ch’engolan al pur aschi ina tiarsa de siu temps de lavur… Ils Sursessins meinan lur fein e risdiv e portan buca si dies. Quei ei forsa era ina raschun, pertgei in vesa las robustas figuras dils de Surses pli da rar, ch’en biars auters loghens, a mond a munt, cul dies ault, etc. Auters vulan dentont pretender, che igl ir agradsi ne il schar pender tut seigi buca per en davosa lingia d’attribuir al caracter, all’energia dil carstgaun. Nuota per mal dellas tuccas, e per oz Dieus pertgiri.“

Sil viadi ord Surses ha Huonder enzanua buiu latg freid, e quei ha puspei dau in stausch a sia falombra constituziun. Arrivond a Disla tier mumma, sora e quinau tuscheva el, ch’ei fuva de temer. Tonatont ha el aunc ina gada surventschiu las forzas negativas. Cugl anim usitau arva el igl atun ses cuors a Friburg, po dentont buca finir quels. II december, cuort suenter la viseta de Robert Planta e Melcher, ha Huonder stuiu serender el spital dil marcau. Ne sia atgna energia, ne igl agid dils miedis, ne ils caulds giavischs de ses amitgs, dell’universitat e dell’entira tiara romontscha han pudiu retener il cuors della malsogna. Giusep Huonder fuva preparaus. In agen presentiment veva gia pli baul schau dir el tontas gadas: Miu bab ei morts cun 35 onns e cun mei vegn i ad esser il medem. Bein seteneva el vid „quella fadetgna verda, ch’ins numna la veta“, sco el s’exprima en ina brev a siu amitg prof. Derungs; bein stavan avon sin spért gronds plans de siu futur operau; e tonatont, vesend ch’ei seigi dalla Providientscha destinau autruisa, ha el cun la ruasseivladat dil sacerdot, ch’ha elegiu la jerta dil Segner, e cun la curascha digl um, ch’ha fatg si’obligaziun, embratschau la davosa tura. La sera dils 12 de Mars 1905 annunziava il zennet de Disla, ch’il pign Giusep veva da buob tuccau tontas gadas, ora ella tiara romontscha: Prof. Dr. Giusep Huonder ei ius tiels pardavonts.


6. Sper sia fossa.

Las numerusas brevs de condolientscha, adressadas all’universitat ed als ses, ein perdetga della stema, che prof. Huonder gudeva sco erudit e sco carstgaun, e dellas speronzas, che tut tschentava en el. Meyer-Lübke a Vienna scriva: „Mit tiefem Bedauern habe ich Kenntnis genommen von dem Verluste, den die Universität durch den frühen Tod des trefflichen Prof. J. Huonder erlitten hat, den als Menschen zu, schätzen ich vor Jahren Gelegenheit hatte und von dem in wissenschaftlicher Hinsicht so viel zu. erwarten war.“ Prof. Suchier a Halle: „Während seines Aufenthaltes in Halle hatte ich seinen Scharfsinn und seine linguistischen Kenntnisse, aber auch seine persönlichen Eigenschaften, sein ehrliches, treues, gemütvolles Wesen schätzen gelernt. Sein Tod reißt nicht nur für mein Herz eine Lücke, auch für die romanische Wissenschaft, die er als Lebender durch gediegene Arbeiten hätte bereichern können.“ Prof. Morf a Frankfurt : „Ein hoffnungsvolles Leben ist hier gebrochen, und pendent opera interrupta zum Schmerze aller.“ Dr. Zimmerli a Luzern: „Viel herrliche Begabung und feinstes Menschentum ist mit Huonder ins Grab gesunken.“ Rektor P. Benno Kühne a Nossadunnaun: „Es ist sicher doppelt zu bedauern, wenn eine vielversprechende Kraft schon im Beginne ihrer Laufbahn der akademischen Wirksamkeit entrissen wird. Und überdies war der allzufrüh Verstorbene eine einheimische Kraft. Wenn die Wissenschaft auch an Landesgrenzen nicht gebunden ist, so begrüße ich es doch immer, wenn an unserer katholischen schweizerischen Hochschule möglichst zahlreiche Vaterländische Lehrer wirken; das trägt mächtig dazu bei, daß unser geistiges Niveau gehoben wird.“ Dr. Robert Planta scriva alla mumma dil permiert: „Ich darf wohl sagen, daß der Hinschited Ihres Sohnes auch für mich persönlich, abgesehen von der unausfüllbaren Lücke in der rätoromanischen Sprachforschung, einen Verlust bedeutet. Wir waren uns immer näher gekommen, und ich glaubte bestimmt, daß sich mit der Zeit eine wirkliche Freundschaft herausgebildet hätte. Ich habe wenige gekannt, mit denen der Verkehr so anregend gewesen wäre.“ La Liberté de Friburg dedichescha al defunct, ils plaids: „M. Huonder a fait honneur au corps professoral de notre Université. Ses élèves appréciaint en lui un maître d’une rare competence. M. Huonder avait embrassé tout le vaste domaine de la philologie romane„ et c’était un plaisir de l’entendre traiter de la façon nette e claire qui caracterisait son enseignement, les problemes les plus ardus. II était de ceux qui ont la passion de la science et du devoir.“

La fossa de prof. Huonder sesanfla sper quella de prof. Westermaier ella cripta odem baselgia de s. Michel a Friburg. L’Universität ha in corpore dau al permiert las honurs funeralas e tschentau ad el ina tabla commemorativa da marmel ner. L’inscripziun secloma:

B. M. S.

Hie requiescit in Pace

R. D. Josephus Huonder Sac.

Phil. Dr. et in Universitate Friburgen.

Helv. Pihilologiae Professor Extraord.

Natus Lugduni die XV Nov. MDCCCLXIX

Genera tarnen Raetus Disertinensis

Def. Friburgi Helv. die XII Martii MCMV

Linguarum ex latina oriundarum

Investigator

Cum per tres tantum annos

Summa sollertia hape disciplinam

In Univ. Friburgensi tradidisset

Et ex laborum successu

Optimam spem dedisset

Praematura morte abreiptus

Animam suam Deo reddidit

Univ. Friburgens. Mon. pos.


7. Dr. Sep.

Erudiziun, sinceradat, sempladat, bien humor, in agen dun de setschintschar cun pign e grond, gudignavan a nies professer tgunsch e spert la confidonza ed attaschadadat dils d’entuorn. Dr. Sep, sco el vegneva numnaus denter amitgs ed el pievel, fuva ina comparsa populara, nua ch’el secattava. A Friburg conversava el bugen ell’Alemannia e Sarinia, secziuns academicas della Societat de Students svizzers, alla quala el apparteneva dapi 1899. Duront las vacanzas turnava el regularmein en sia casa paterna a Disla tier mumma e sora e quinau e las pintgas niazas. Quei fuva fiasta, cura ch’igl augsegner arrivava. Leu ella stivetta brina cul lenn de plantschiu ed il vegl puffet, culla pegna-scalegl fitada tras baun-pegna e culani, raquintava el allas niazas dals marcaus de Tiara tudestga ed Austria e, Svizzera, mo aschuntava spèrt: Cheu a Disla eis ei aunc il pli bi. Dr. Sep carezava ils ses de casa. O tgei plascher havess el oz de raquintar historias ella stivetta de Disla, oz, nua che in entir rudi de nevs e niazas, gronds e pigns, in pli viscal che l’auter, circumdassen igl augsegner!

Da Disla ano serendeva Dr. Sep silla tscherca de scazis liguistics per la tiara entuorn. Cun tgei plascher mava el suenter ils purs per vias e sendas, sin funs e pitgognas, domandond e figend raquintar. Specialissimamein paterlava el bugen cun quels della barba grischa, che savevan buca plaid tudestg, moromontsch lu tont pli da mur. E dapertut nua ch’el spluntava tier vegls amitgs ed enconuschents, sin claustra, en casas de purs e signurs ed en casas-parvenda, fuva el beinvegnius e bugen salvaus; pertgei Dr. Sep purtava veta cun el. E per variar deva el bugen in scart troccas, fimava ina cigara e domignava mintgin el trer det.

Prof. Huonder ha sper il filolog buc emblidau il teolog. El veva senn per las grondas damondas socialas, moralas e religiusas dil temps. A Friburg frequentava el, sco nus vein viu, ils roms teologics de Beck. El ha cun quei priu suenter il quart cuors de Cuera. A Würzburg conversava el cun Ehrhard e pli tard era a Vienna. Denter la pintga correspondenza de Vienna sesanfla ina carta, entras la quala Ehrhard envida nies doctor a tscheina.

Prof. Huonder ha cun sia scienzia fatg honur al stan spiritual. Tenor ils plaids dil psalmist: Las levzas dil sacerdot duein pertgirar la scienzia. El considerava la scienzia filologica buca sco enzitgei, che savess profanar la teologia, anzi sco in grondius reginavel de verdats, che vegnan dal Scaffider e meinan puspei tiel Scaffider. Daveras, negin pli pign che Max Müllen di, che la pli biala acquista scientifica dil 19avel tschentaner seigi il mussament, che nos pardavonts ed ils pardavonts de Homer e Cicero plidavien il medem lungatg sco ils pievels dellas Indias, e che tuts quels havevien inagada la medema cardientscha ed adoravien il medem Diu sut il medem num: Bab en tschiel. 

La veta de Giusep Huonder ei buca stada libra da combats intellectuals. Mo siu spért encureva de penetrar pli e pli afuns ell’idea de s. Paul, che la cardientscha seigi in rationabile obsequium, in suondar che va a prau culla sauna raschun. Siu operar ha purtau cun sesez, ch’el ei staus pauc ella pastoraziun. Ina stad ha el duront zacontas jamnas, provediu la pleiv de Mustér. Bugen gidava el ses confrars cun in priedi. Sco predicatur fuva el vigurus, populars, cuorts. Ses scolars de Sviz laudan ses priedis cun la nota: buns e cuorts. El precedeva tenor la sentenzia populara: Igl emprem quart ura ei per Niessegner, il secund per il predicatur, il tiers per il giavel. Criticasters pretendan, che Sur Huonder havevi era sin scantschala salvau la veglia moda de Sarnen, de remplazzar ina eventualmein meins perfetga preparaziun: cun tont pli ferm diever de sia vuschuna.  Quei deva lu de disquorer da gientar.

Ei fuva zanua en in marcau universitar digl exteriur, ch’in’aulta persuna, surstada sur l’erudiziun de Dr. Huonder, ha detg ad el: „Igl ei donn, che vus essas prer; bandunei la sutana, ed ins vegn a confidar a vus in cateder sin ina de nossas universitats.“ Podà che la sutana ha tscheu e leu serrau las portas a Huonder. D’autra vart frappava sia savida tont pli, essend ch’ella vegneva dad in ner. Ei fuv’en Montogna, nua ch’el veva fatg studis ina stad, ch’in ha detg al doctor tiel comiau: „Ridischlops, sche tuts ils prers fussen sco vus!“ Dr. Sep ei sper il linguist restaus il fideivial spiritual. Louis Pasteur, il renomau chemicher ella centrala dil mund modern, a Paris, ha inagada silla damonda, pertgei el cun tonta savida sappi aunc esser aschi pietus, respupdiu: Cun studiar ei mia cardientscha vegnida ferma sco quella d’in pur breton, e sche jeu vess studegiau empau dapli, dubiteschel jeu buc, che mia cardientscha fuss daventada quella d’ina pura bretona. Semegliontamein saveva era prof. Dr. Huonder, suenter liungs e lads e profunds studis, dir alla fin de sia veta: Mia cardientscha ei quella d’ina prusa mummetta en in uclaun della Cadi. Aunc ella febra de sia davosa malsogna plidava el da sia Messa Nuviala e carteva d’en quort celebrar quella. Giebein, el ha en cuort saviu celebrar ella en la casa paterna leusi. Cura ch’el ei spartius, sesanflavan sin la meisetta sper il letg in, crucifix d’argien, siu brevier, ina lavur filologica, in volumet de Goethe e las raquintaziuns de Daudet. 

Sia biblioteca fuva il sulet, ch’el ha schau anavos sco facultat. Spargnar ha el stuiu sia veta ed en caussas economicas sestender suenter la cozza. Essend el da casa ano buca beinstonts avunda, per puder sustentar ils studis, ha siu parents Sur Paul Genelin, caplon a Segnas, cargau sut bratsch a nies student cun in considereivel subsidi annual. Sco spiritual encureva Sur Huonder de gudignar silmeins in tont de siu paun cun surprender il survetsch divin en in ne l’auter Institut. A Friburg ha el igl emprem onn de ses Studis fatg il spiritual tiels Frères de l’école chrétienne, il secund onn il survegliader el collegi de s. Michel. A Halle, forsa era a Würzburg, eis el segidaus cun dar lecziuns. A Vienna ha el avdau dal settember 1899 tochen igl uost 1900 en la claustra dil Cor de Jesus a Pressbaum; el sesanflava leu da maneiviel dal marcau e tutina ella tgeuadat della veta de campagna. Igl unviern 1900/01 ha el giu staziun a Vienna VII ella casa dellas soras de Nôtre Dame de Sion. Nies bien Sur Huonder ha pia cun il di de sia ordinaziun sacerdotala buca saviu cantar la canzun: „Dominus vobiscum, ussa sun jeu buca pli pauper um.“ Era pli tard sco professer eis el strusch vegnius a frida dil cantar la canzun. Cun siu salari a Sviz ed a Friburg saveva el ca far gnonds segls. Malgrad siu talent per matematica documentaus a Sarnen, ha el en fatgs de finanzas giu de quintar pauc. Sch’el veva zitgei, deva el naven. Zanua en Tiara tudestga viva aunc oz in reh cont, ch’ha da student fatg empristar Huonder daners senza mai turnar.

Giusep Huonder veva artau da siu bab la carezia pil romontsch e la facilitat d’emprender lungatgs, da sia mumma l‘olma dil meridiun tudestg. Ses studis e sias lavurs vevan dau ad el ina dubia cultivaziun, latina e tudestga. El enconuscheva la scrutaziun profunda, exacta e pazienta della scienzia tudestga. El possedeva buca meins il gust latin dils pertratgs generals e dellas sintesas, il senn per la clara construcziun e la biala fuorma. Nus lein cun quell buca dir, ch’il linguisit hagi cul temps buca stuschau anavos empauet il humanist. Huonder conversava a Friburg cun Tudestgs a Franzos dalla medema amicabla maniera. Sch’enzatgi dentont leva dar ad el dil Tudestg, lu spluntav’el il pèz e clamava francamein: Jeu, jeu sun latins! E riend aschunschev’el: Dal reminent, jeu hai las mendas de tuts.

Dr. Sep veva cul lungatg patern tschitschau en ina gronda carezia per tut las bialas veglias instituziuns della patria grirschuna. El fuva buca pauc loschs d’esser fegl d’ina tiara, ch’ei stada libra tschentaners avon che las autras tiaras d’Europa, e cun vigur declamava el emamiez ses amitgs franzos e tudestgs a Friburg la canzun dil pur suveran da siu parenz Antoni Huonder. Lu tubava sia vusch sco il Rein, che va a cantond la canzun de libertat sut Disla oragiu. Huonder, in inimitg mortal de tutta pedanteria, mava forsa enqualgadas ella sburflontadat de siu temperament e de sias ideas democraticas pli lunsch, che quei che fuss stau emperneivel ad ins e l’auters. Mo el figeva pauc stem de quei e scheva: Jeu sun in montagnard e sefutrel in quex de quella schenta leu. Ed empau maligns saveva el era esser cun caschun. A Vienna veva el de far priedi allas scolaras en in Institut, nua ch’el avdava. Ei fuva leudenter contessas e barunessas, glieut da noblezia. La fiasta dils treis ss. Retgs ha nies Dr. Sep perdegau sur il text festiv. El ha explicau, ch’ils treis sabis digl orient vegnien ella raquintaziun biblica buca numnai retgs, mobeini umens sabis, perderts, studiai. Epi ha el dau speciala peisa alla conclusiun, che buca la noblezia de naschientscha, mobein la noblezia d’entelletg e de caracter hagi la gronda valeta e meini tier Diu.

Cuntut stuein nus dir, che la personalitat de prof. Huonder fuvi talmein vasta ei reha, che, aschi prest ch’ins vul derscher en plaids quella veta surabundonta, ei va dapertut suro. Cun tgi vul ins comparegliar el? Cheu vala il plaid, ch’in scribent di da cardinal Newman: Ins sa comparegliar el mo cun sesez.

Conts plans buca realisai, contas lavurs proiectadas ha Huonder priu cun el en fossa! Las ovras interruttas pendan, per dolur de tuts, stuein oravon nus Romontschs dir cun prof. Morf. E tonatont, sche ils Grecs numnavan ventireivels quels che mieran ella vigur della giuventetgna, lu auda il permiert tier ils ventiveivels; pertgei el representava ina primavera plein catsch ella veta spirtala. Mo nus applichein sin el aunc pli bugen il plaid dil cudisch della Sabientscha: In brevi explevit tempora multa, en cuort ha el compleniu bia temps. Il defunct plaida aunc oz; igl impuls ch’ei ha dau operescha vinavon; siu spért vegn a restar vivs ella tiara romonrtseha. Sche questas lingias‘ pudessen fors’era contribuir paucadamiula leutier, fuss il scarvon pli che satisfatgs. 

Jeu concludel cun ils plaids, che stattan silla pintga harta de memoria dil nunemblideivel amitg:

Ti has las forzas ahundontas 

Per la scienzia consumau;

Ti has per tia val romontscha 

In cor fideivel conservau;

Sco aur el fiug has ti ti’olma 

El maun dil Segner lu surdau:

Trei’dubla palma sin la fossa 

Has ti, carissim, meritau.