Cura ch’ils zenns tuccan da sesez…

da sur Felici Maissen, Segnas/Cumbel (1983)

Sche tgei lu, vegn ins a dumandar. Lu ei segir schabiau zatgei tut aparti, malguess, maisudiu, ni ch’ei vegn pér a daventar. E cun quella constataziun setschentein nus immediat el reginavel fabulus, plein fantasia e poesia dalla detga e legenda. Cheu, en quels cunfins, ha il zenn, il tuchiez da nos zenns, occupau in vast territori ed in honorific plaz. E che negin prendi lu las suandontas «historias» auter che per detga, fabla, legenda, immaginaziun e fantasia populara. 


1. Detga e legenda

Cun ils zenns da nossas baselgias e cun lur vusch da bronz ei la fantasia dil pievel adina sefatschentada. Cun tedlar, reflectar, ponderar, ni era sesemiar, han ins formulau ord il tun, la melodia remarcablas intuiziuns e poetisau surlunder biaras detgas e fablas. Buca da far curvien, pertgei ils suns giud il clutger cumpognan il carstgaun atras l’entira veta, dalla tgina entochen alla fossa. Ils zenns partan cun nus legria e dolur, speronza e tema; els sunan sco cant da legria e sco plonsch dalla mort. Giud clutger annunzian els la naschientscha ed il Batten, els cloman al survetsch divin, admoneschan alla oraziun, resunan legreivel allas nozzas, plonschan per la mort e cumpognan cun lur tun da cordoli alla sepultura. 

Il tuchiez da nos zenns, dils benedi e «battegiai» dalla Baselgia catolica, scatschan malura imminenta, retegnan ils stempraus e pertgiran da prighels surnaturals e d’attaccas da nauschas pussonzas surterrestras. 

Cunquei ch‘il zenn ha ina aschi stretga relaziun culla veta humana, sepatrunescha la detga dad el; la cardientscha populara pren possess dil tuchiez; pli fetg aunc la superstiziun, che nus numnein era cardientscha blaua. Cura ch‘ils zenns per exempel queschan naven da Gievgia sontga tochen alla levada da Sonda sontga, van els a Roma, vegnan benedi dil papa, survegnan da lez latg e petta e tuornan anavos culla nuviala da Pastgas. 

La detga raquenta era dil zenn viagiont, sco il poet Goethe ha relatau, da quei zenn che cuora suenter a quels che vulan buc ir en baselgia. In dils pli vegls zenns da nossa cuntrada, quel da Vrin, cul datum da 1394, seigi vegnius neu da Duin, fugius dalla reformaziun ed ius tochen entadem la Lumnezia (CC22). 

La detga raquenta era da zenns ch‘ein sfundrai. Ins audi els a tuccond da certs temps siadora dil funs d‘in lag ni ord il profund dalla tiara, sco nus vegnin aunc ad udir suentervi. 

Ins raquenta era da zenns che ein zun attaschai a lur liug d‘origin. Els van buca bugen en in auter liug, ni ch‘els plonschan melancolicamein sil niev clutger. Els selaschien gnanc transportar en in auter liug. Dil temps dalla uiara religiusa da Villmergen 1656, levi la schuldada protestanta ir naven cul zenn grond da Nossadunna da Dietwil. Cheu hagi il zenn entschiet a sponder saung ed hagi detg: «Duei jeu aunc vegnir da priedi?» Sinquei hagi ins schau il zenn en siu liug. Mo aunc oz vesi ins ils daguots da saung (L 534). 

Ils zenns vulan era buca midar la cardientscha. Cura ch‘igl ei vegniu perdegau per l‘emprema ga ella catedrala da Basilea, levan ins tuccar il vegl zenn d‘argien. Mo cun igl emprem tuc ei il zenn seglius ord sia sutga, sgulaus ord clutger e curdaus giu el Rein. Ins sa il liug, nua ch‘el ei ed ins ha biaras ga empruau da trer siadora el, mo quei vegni per lu a reussir, cura che la catedrala vegni puspei ad esser ina baselgia catolica (D 272).  


2. Olma e lungatg 

Il zenn hagi era ina olma, di ins. Cura ch‘ils Franzos ein ruts ella tiara, ils 6 da mars 1799, neu sull‘Alpsu, hagi in schuldau franzos sittau a Selva sin in zenn dalla baselgia. Quei hagi fatg alla glieud aschi mal, sco sch‘ins vessi blessau l‘atgna olma, l‘olma dil vitg (CC 15). 

Il zenn hagi era siu lungatg, sia atgna vusch. Quei deriva da cheu, ch‘ins metta ses agens sentiments, sias impressiuns, imaginaziuns e desideris el tun dils zenns e queta lu dad udir ord lur «vusch» quei ch‘ins ha gia egl agen cor. Il zenn annunzia in cass da mort, sch‘el ha in tun stgir e trest. Enqualin vul saver ord la vusch dil zenn, schebein enzatgi, sche in um ni ina femna, in giuven ni in vegl, mieran en cuort. «Sch‘il tuchiez da Cuort (Sursaissa) finescha giu da quei trest, lu va ei buca ditg, lu dat ei ina bara», ha in detg (B II 282). A Peist el Scanvetg era ei in um che saveva adina, cura ch‘enzatgi hagi da murir e quei dil tuccar. «Ina dumengia sundel jeu ius cun el en baselgia e sin via ha el detg a mi ‚Oz cloman ils zenns puspei in‘. El ha udiu quei ord il tuccar, sentiu ord il tun dils zenns» (B I 436). Ual en quella vischnaunca miravan ins era, cura ch‘ei tuccava la sera, schebein il battagl dil zenn detti sia davosa frida anen ni anora, e tut leusuenter mureva enzatgi dil vitg dadens ni enzatgi dalla part dil vitg dadora (B I 440). Ad Ardez han ins raquintau, che, sch‘ei detti las uras sin clutger duront ch‘ei tucchi e quei treis seras ina suenter l‘autra, lu annunzien ei in mortori (B III 522). 


3. Cardientschas blauas 

«Cardientschas blauas» numnan ins empau da tuttas sorts superstiziun. E sin quei terren dalla superstiziun ei cul temps carschiu da tuttas specias da mitus, da detgas e legendas e praulas misteriusas. Ed enzatgei dil mender eis ei da crer ch‘ei detti strias, sco ei era inaga il cass, cunzun el 17. tschentaner: Strias che caschunan da tuttas sorts malauras ni sco Carnot di en in liug: 

«Ch‘ei detti strias blauas 

Che tussegan begls ed auas, 

Ch‘ei neschi strias brinas 

Che buglian bovas e brentinas; 

Ch‘ei vegni strias neras 

Che van a catscha tuttas seras.» 

Numerusas detgas dian co strias fan malaura, fan dar garniala, leventan stempraus. Ellas seigien era bunas da far innundaziuns, derscher crappuna e greppa e bovas e lavinas sur ina baselgia, caplutta e magari sur entirs vitgs. Denton ston ellas far lur lavur destruenta pér suenter haver tuccau d‘Ave Maria ed haver fatg lur opras avon ch‘ei tuchi da stizzar la damaun. Pertgei schi spert sco il zenn aulza sia vusch, ston ellas immediat calar, san ellas far nuot pli. Il zenn benediu pren dad ellas, sco era dil demuni, tutta forza magica. Leutier dattan las strias, respectiv era il giavel, al zenn da tuttas sorts nums malempudai sco per exempel: «Festginei, festginei, avon ch‘il Gioder bergli, avon ch‘il tgaun grond uorli, avon che la hutscha veglia semuenti», quei vul dir, avon ch‘ils zenns tuchien. 


4. Pussonza dil zenn 

Sia forza ha il zenn neu da sia benedicziun. Ins plaida era dil «Batten» dil zenn, che vegn benedius e consecraus cun s. Ieli, ina funcziun reservada agl uestg. La pussonza dil zenn benediu illitstrescha fetg bein la detga tessinesa, sur dil zenn da Quinto ella Val Leventina. Ins veva culau quel a Sesto Calende, el sid dil Lago Maggiore. Sin siu transport sur il lag ei sesalzau in stermentus orcan. Ils navigadurs temevan e sedesperavan. Casualmein sesanflava in spiritual ella nav. Quel ha, en quei basegns, priu e benediu il zenn ed immediat ha il vent calau agradgiu (K 75). 

Perquei impedeschan las strias ton sco pusseivel da trer si il zenn, sco a Schattdorf egl Uri. Cura ch‘ins leva trer si il zenn grond, mava quel semplamein buca dalla orva en, schegie che quella era largia avunda. Cheu ha il plevon urau ina ferma scungiraziun ed il zenn ei cuninaga staus en sia sutga (MI 99). «Sch‘il zennet da sontga Gada ella Val dalla Muota fussi buc, sche fussi la val gia daditg devastada da garnialas e stempraus. Quei ha la castellana detg dallas gadas» (St II 62). 

Il tun dils zenns sligia il bonn (Bann), scatscha il striegn e sragischescha scadin zambergiem magic. Quei muossa era il scungirau dalla Tumliasca. Quel era vegnius «fermaus», mess en bonn (gebannt) e stueva star mureri el medem liug e sil medem plaz tochen ch‘ei entscheivi a tuccar la damaun (B III 109). Enzacons da quels ranvers enguords dad Isental el cantun Uri seduvravan da cavar in scazi, ch‘ei cartevan ch‘el seigi zuppaus en quei liug ella tiara. Ei era da Nadal-notg. «Gia vevan els viu a tarlischar e glischar. Cheu ha il zenn entschiet a resunar neu dalla baselgia vischinonta ed il scazi ei svanius en in gienà avon ils egls dils cavascazis, ei sfundraus ella profunditad, ch‘ins ha mai viu el pli» (M III 277). Sper via en Lumnezia, ella Val Pilac, leu en in cert nuegl, seigi era buca «dil tut schuber». Ins mondi buca bugen leu speras ora avon ch‘ei hagi tuccau da stizzar. Leu habiteschien «Quels dalla scua». Quels hagien in agen romontsch, il «romontsch tgietschen» (B II 633). 


5. Avis ed enzennas 

Enzacontas detgas raquentan co la vusch lamentonta dil zenn annunzia discletg e malura imminenta. Sco exempel basta la perdetga da Susch: «Cura ch‘ei hagi tuccau da miezdi, hagi ella (dunna N.N.) udiu co ils zenns hagien lamentau. Ella seigi stada tut tementada… e la sera ein 43 casas dil vitg barschadas (B III 631). 

Plirs raquents attestan, co il tuchiez dil zenn benediu sa impedir enguladetschs da baselgia e sacrilegis. In exempel ord la pintga part tudestga dil Tessin. A Bosco Gurin levan laders dil Pomat engular la scaffa cullas reliquias da sogn Gioder, ch‘ils fideivels veneravan cun gronda devoziun. Cura ch‘ils laders eran gest dado il vitg culla reliquia, han ils zenns entschiet a tuccar, il grond ed il pign, «Ed ei han buca rabitschau naven la sontgadad, ni pass ni miez pli ed ei han stuiu turnar anavos cun ella» (Ge 44). 

Dètg biala ei la detga dalla matta da Tusaun, che ha tedlau sil tun, silla vusch dil zenn. Ella saveva numnadamein buca sedecider, sch‘ella deigi prender quei giuven ni buc. Ella ha tedlau, dumandau la vusch dil zenn ed ha intervegniu che quei seigi la vera, reala carezia (J II 104). 

Il resunar dil zenn retuorna igl affon che era ius a piarder. A Schattdorf, egl Uri, era in affon ius a piarder, sparius senza fastitg. Ditg e ditg han ins encuretg el egl uaul dil Schächen ed egl entir contuorn en tuts encardens, tut adumbatten. Ins ei vegnius sil patratg da schar tuccar ils zenns dil vitg ed ei lu ius puspei silla tscherca. Schi prest ch‘ins ei staus egl uaul, ei igl affon currius encunter ad els ed ha clamau alla mumma: «Mumma, jeu hai giu bi avunda. Ina biala dunna ei stada cun mei, e cura ch‘ei ha entschiet a tuccar, eis ella vegnida aunc pli biala ed ha schau cuorer mei tier vus» (M III 293). 

Il pievel catolic teidla en general cun attenziun e respect sil tun dils zenns. Cura ch‘ei tucca d‘Ave Maria, da miezdi e seigi era la sera, aschia era ei inaga scuvreva il pur sil funs, amiez la lavur, il tgau ed urava igl aunghel da Diu. Cun conta attenziun, cun tgei respect ditgava inaga il pievel catolic silla vusch dil zenn d‘Ave Maria, sch‘ins carteva, che perfin igl animal senza intelletg resti buca senza commoziun, cura ch‘ei tucca giud clutger. Aschia secloma ina versiun superstiziusa, mo tuttina profunda e significonta da Surmeir: Cul tuccar ils zenns d‘Ave Maria sesaulzan las raunas e tegnan mauns a Diu (RC X 768). 

Alla fin da questa part intervegnin nus, co perfin il giavel, quel che po buca vertir ils zenns, ha inagada schizun schenghiau in zenn mo buca per buns ch‘el era! Sin ina alp ella regiun dils Quater Cantuns havevan ins in pign caplut, mo negin zenn. La fumeglia vegneva la dumengia bien e baul en caplutta per recitar da cuminonza il rusari. Ils biars vegnevan uriala avon che l‘oraziun da cuminonza entscheivi e fagevan oraziun. In bi di cumpara in signur en verd cun in zennet per la caplutta. Ussa havevan ins in zenn e la fumeglia sefidava sin siu tuccar e vegneva buca pli schi baul en caplut ed aschia vegnev‘ei per bia buca fatg pli aschi bia oraziun (L 189). 


6. Ei tucca da sesez 

Han ins gia udiu zacu a tuccond ils zenns tut da sesez? Giebein, sco pliras legendas e detgas vulan far esser. Quei daventa a caschun dalla mort violenta da persunas preziadas e veneradas dil pievel, sco sogn Placi, sogn Victor ed aunc autras. La canzun da s. Placi presenta l‘entira legenda, da siu marteri e dalla miracla cul tgau ch‘el purtava sez. La canzun ha 60 strofas. La 40avla secloma: 

«Tier quei ha el aunc Dieus undrau: 

Cur ch‘el cul tgau vegneva 

Han tut ils zenns da sez tuccau, 

Che tut la glieud udeva» (M/S II 137). 

Semegliont sco s. Placi ei sogn Victor da Tumegl vegnius assassinaus. La legenda di: «Ella claustra da Cazas vivevan duas soras digl assassinau: Aurora ed Evelina, duas muniessas. Ellas assistevan gest alla messa marveglia, ch‘ils zenns dalla claustra han entschiet a tuccar tut da sesez. Surpridas d‘ina atgna impressiun ed anguoscha ein ellas idas giuadora ed han viu, co l‘olma da lur frar ascendeva a tschiel» (J II 6). 

Ella Svizra centrala raquentan ins bia dil cusseglier Fridlich. En ina radunonza dil cussegl, cura ch‘igl ei stau da votar sur ina impurtonta fatschenta ha quel viu ch‘ei sorteva flommas da fiug ord bucca dad enzacons concussegliers. El ha buca pudiu tener tschelau quei ed ha purtau plogn. Ils concussegliers offendi han sentenziau el alla mort. «Cura ch‘ei han menau el ord perschun, han ils zenns entschiet a tuccar tut da sesez. Il pievel prendeva el per in sogn» (L 430). 

Nicolaus Zwyer, ina persuna historica, che ha viviu da 1469 -1546, numnaus da ses convischins «Bruder Nikolaus von Uri», ni era «Ribibruder» ha viviu biars onns sco eremit, semegliont sco siu numalin sogn fra Clau da Flia. Il pietus eremit viveva sut in grep, il schinumnau «Bruderstein» ella schetga sur Altdorf. El era denton politicamein activs, ha assistiu alla dieta da Lucerna 1525 ed era alla disputaziun confessiunala a Baden 1526. Satraus eis el ella caplutta digl Jert dallas ulivas ad Altdorf. El gudeva gronda stema. Vid quella persuna penda la legenda: «Tier la mort digl eremit dil Ribi han ils zenns tuccau tut da sesez» (M II 188). 

Ella Val dil Lötschen, el Valleis, fagevan ins fetg seriusamein Cureisma. Ins giginava l‘Jamna sontga. Il pietus caluster da Kippel ha treis dis magliau nuot dil tut. «Cura ch‘el ei morts hagien ils zenns-baselgia tuccau tut da sesez» (G 243). 

Ella Val Gredetsch, el Valleis, viveva pli da vegl in sogn eremit. Quel seviventava mo da garnetschs salin. La glieud dil vitg vischinont da Mund visitava el beinduras e purtava ad el il graun. Cura ch‘el ei vegnius empau pli vegls, havevan ei quitau dad el e vulevan ch‘el vegnessi ora el vitg a habitar. Mo el ha nuota vuliu saver da quei ed ha detg: «Sch‘ei schabegia lu enzatgei cun mei, vegnis vus schon ad udir ad uras.» «Ed in di han ils zenns da Mund, Glis e Naters entschiet a tuccar tut da sesez.» Igl eremit era morts (G 819). 

A caschun da gronds eveniments patriotics vulan ins magari era haver udiu a tuccond ils zenns da sesez. Aschia tiel engirament dalla Ligia dils treis Confederai sil Rütli 1291. La caplutta da s. Catrina a Brunnen, spel lag, possedeva in zennet che tuna aschi clar e che «entscheveva a tuccar tut da sesez ina ga per onn. Cura che sia vusch argentina resunava, lu savevan ins ch‘ei seigi puspei schabegiau enzatgei tut aparti, ni ch‘ei vegni a daventar. Aschia hagi il zennet resunau da sesez, cura ch‘ils treis Tells hagien engirau lur Ligia sil Rütli» (St 1129). 

Zenns che tuccan da sesez san, tenor la detga, magari esser preavis, che annunzian sventireivels eveniments. Quei ei stau il cass a caschun dil sgarscheivel mazzament dils reformai en Valtlina il fenadur 1620. Il cronist Giachen Antoni Vulpius (1629-1706) relata surlunder en sia «Historia Retica e suenter el era Conradin Moor en sia historia dalla Rezia e dallas Treis Ligias (tom II 1971, 432). La notg sils 8 da matg 1620 hagi ins udiu a Sondrio il tun dil zenn grond dalla baselgia parochiala da s. Gervasi e Protasi, cul qual ei vegnevi schiglioc dau alarm. Ins hagi udiu a dend diesch gadas quels tucs. Quei hagien tuts ils vischins udiu. Il di suandont, da clar bi di, hagi quei medem zenn puspei tuccau tut da sesez, treis differentas gadas. «Quei ha pli tard il Gion Antoni Malacrida, in docter dalla medischina e dalla filosofia, in catolic, raquintau a mi (Vulpius) pliras gadas.» Era a Tirano han ins udiu il zenn grond da s. Martin a tuccar da sesez. Il podestat hagi lu tarmess siu survient, per mirar tgi che tuchi e pertgei ed ins hagi anflau buc in soli carsigaun, che havessi saviu haver il maun vidlunder. Il mument ch‘il survient seigi returnaus, hagi era il zennet dil palast resu nau. 

Dalla battaglia da Näfels (1388) vevan par‘ei era guerriers dil marcau da Rapperswil gidau ils Austriacs encunter ils Glarunès. Cura ch‘ils da Rapperswil ein marschai naven per ir el cumbat, han ils zenns annunziau giud clutger la malura vegnenta: 62 tucs ha il zenn dau e 62 guerriers da Rapperswil han anflau la mort ella sanguinusa battaglia (K 234). 

A Rapperswil tuccava ei in di da miert, tut da sesez. Il caluster ei beinspert jus per mirar tgi che hagi cheu da tuccar, senza sia savida. Entraus en clutger, sche mava la tretscha tut da sesezza sidengiu. Lu eis el entraus cun snuezi en baselgia ed ha viu ina retscha schuldada tuts senza tgau, che mavan a far l‘unfrenda. L‘auter di vegn la depescha da Spagna, che l‘entira cumpignia da quei marcau seigi curdada en ina battaglia (K 234). 

Il cavalier songaglies Hans da Wilberg era ius alla battaglia da Näfels. Sia suletta feglia, Gutta, veva rugau el da gie star naven da quei sanguinus cunfar, adumbatten. L‘autra sera, cura che Gutta urava igl aunghel da Diu, ha il zennet dil casti tuccau tut da sesez. La porta ei s‘aviarta ed il cavalier ei anetgamein entraus cun ina plaga aviarta tut en sanganada ed ei puspei stulius, sco el ei vegnius (K 285). 

In luvrer da Peiden, che luvrava a Glion, vegneva ina sera tard a casa. Sin l‘entira via ha el udiu a tuccond da stuornas a Peiden ed ei sedumandaus tgei che quei po munti. Ei era in presentiment. Quella notg ei rut ora fiug a Peiden (B II 419). 

Buca mo sco preavis, era pér suenter ina malura pretendan ins da haver udiu zenns a tuccond. Tgei Romontsch enconuscha buca la canzun da sontga Margriata? Ella representa in dils pli vegls documents litterars romontschs, ei d‘origin veglretic e da cuntegn paganil, pli tard empauet cristianisau. Ella detga sezuppa il motiv dil tradiment d‘in misteri ed en conse-quenza da quei il fetg derasau motiv dalla devastaziun dalla alp. Cura ch‘il pasteret ha tradiu il misteri che la matta leva exnum tener tschelau, ha ella bandunau l‘alp, las flurs ein seccadas, I‘jarva pirida, l‘alp devastada: 

«E cur ch‘ell‘ei ida sut il zenn da sogn Gieri e sogn Gagl, 

Tuccav‘ei d‘ensemen, ch‘ei dev‘or il battagl.» 

La matta diala ha enzatgi cristianisau en sontga Margriata. Cristian Caminada manegia ch‘ella stoppi esser ida sper la baselgia da s. Gieri a Razen ora, e sur il pass dil Cunclas ed a S. Gagl «Ed ils zenns ein sin l‘entira via buca vegni a ruaus entochen ch‘ella ei vargada sper ils mirs da S. Gagl ora e da leu da l‘autra vart dalla ‚Mar Sueva‘ e svanida per adina ella neblusadad dil nord» (C 231, 256, CC 18). 

Cura ch‘ils zenns tuccan da sesez, sa quei, tenor la detga, era muntar ina seriusa admoniziun dad interprender enzatgei, ni da buca tralaschar ina veglia, buna isonza. Si Segnas, per exempel, nua che da miu saver, vegn aunc oz fatg la veglia processiun per schurmetg dalla pestilenza, il di da sogn Roc, ils 16 d‘uost, ina processiun d‘affons. Ei vegn relatau aunc oz: In plevon da Mustér leva in onn dismetter quei usit. Quei di hagien ils zenns denton entschiet a tuccar da sesez. E la processiun ei vegnida fatga vinavon. 

A Sur en Surmeir vegneva fatg onn per onn in pèr ga la processiun dalla «Confraternitad dalla buna mort» Inaga han ins tralaschau ella pervia dalla aura. La notg sissu ha il caluster udiu a tuccond tuts treis zenns. Mirond ord finiastra ha el viu che la processiun dils morts mava sco solit la medema via ed anavos en baselgia, «e lu hagien ils zenns calau da tuccar, sco per ordinari tier la vera processiun». Il caluster ha raquintau il schabetg al plevon e lez ha procurau che la processiun tralaschada vegni prida suenter, «pertgei, che sch‘ins tralai da far enzatgei per ils morts, ch‘ ins fuss obligaus da far, sche vegnan ils morts e prendan suenter quei per ils vivs» (B III 378). 

In frequent motiv da detga ei era il vitg ni marcau sfundrau Ord la profunditad dalla tiara, ni d‘in lag, audan ins lu cun ca. schun à tuccond ils zenns dalla baselgia sfundrada. Ella Val Baltschieder el Valleis dueigi esser stau in vitg, che seigi vegnius satraus totalmein d‘ina bova. En in cert liug audan ils paSturs ils dis da quatertempras a tuccond ils zenns dalla baselgia sfundrada siado dalla profunditad dalla tiara (G 95). 

Il marcauet da Leuk el Valleis schischevi ina ga en in auter liug. El ei vegnius satraus d‘ina termenta bova. Pasturs audan leu mintgaton a tuccond ils zenns. «Sch‘els traigien en in cert liug giuadora crappa, audien els, co ils zenns dil marcau sfundrau entscheivien a tuccar» (G 96). 

La glieud da Visp raquenta aunc oz, che in da lur zenns schaigi giufuns il Lac Leman. Ins vevi culau quel en Frontscha e transportau el sul Leman. D‘in stemprau sil lag seigi il zenn curdaus ell‘aua e sfundraus. Navigadurs audien la sera avon s. Martin a sunond tuns lamentonts siadora ord la profunditad dil lag (G 246). 

Leu nua ch‘il laghet Lago d‘Elio el Tessin conserva sias auas, sesanflavi inaga in vitg. Quel seigi vegnius destruius pervia d‘in cert malfatg. Aunc oz raquentan ins, che cura ch‘il vent muenti las undas, audi ins siador dalla profunditad a tuccond ils zenns d‘ina baselgia (Ke 16). 

En in vitg d‘Argovia era il zenn grond anetgamein, senza ch‘enzatgi muenti enzatgei, siglius cun terment fraccass ord sia sutga, curdaus atras las alzadas dil clutger e sfundraus curonta lattas profund ella tiara. Cheu schai el aunc oz e sa buca vegnir antlaus. Denton, sch‘ei smanatscha fiug al vitg, audan ins siu tuchiez siador dalla profunditad (R II 293). 

Il vegl caluster da Glis, Valleis, ha detg dallas gadas, che da S. Gieri vegni ins semplamein buca da muentar il zenn grond, il di dallas olmas denton, lu mondi el bunamein da sesez (G474).

Culs zenns benedi eis ei lu nuota da far spass ni maltscheccadads. In um che mirava empau bugen el glas ed era spir deivets, vegneva adina puspei admonius da rugalar ses quens. El denton pagava l‘admoniziun sulettamein cun dir: «Il zenn grond paga lu schon tut.» El ei lu morts e cura ch‘ins ha vuliu tuccar da miert sco usitau, ha il zenn grond dau ora buca in tun, «ins savevi trer per la tretscha sco ins levi» (M I 40). 

In auter, che criticava adina la Baselgia e murmignava e sevilava sur dil tuccar ils zenns, ei era buca morts bein. E cura ch‘il caluster ha vuliu tuccar per el, vegnev‘el buca da muentar ni tretscha ni zenn. Ei era sco sch‘enzatgi fuss sin clutger e reteness ils zenns. E lu, la finala, seigi enzatgi vegnius dalla scala dalla tuor giu en calzers-lenn. Quei seigi senza fallir quel che veva sevilau sur dils zenns. «Ins sa schon aunc co quel veva num. E gliez, quei ei lu la sontga vera verdad», ha la veglia raquintadra aunc mess vitier.