da Dr. P. Iso Müller O. S. B. Mustér, ord Glogn 1934, p. 79ss)

 

Mirein nus dis de bial’aura orda fenestra de nossa zella videnasi encunter il maiestus Scopi, sche savein nus che leu davos quels cuolms cun neiv perpetna serasa e sextenda la biala, benedida Italia. E leu giu sper il Tiber schai Roma, il marcau etern, il center della cultura europeica; leu schai il marcau, che ha el decuors de tschentaners e millesis tratg neutier mellis e milliuns visitaturs e pelegrins.

Nossa claustra schai gest sin in punct, ch’unescha entras in pass il nord cun il sid. Mustér ei gia entras sia situaziun geografica, sco fatgs per pertgirader dil Lucmagn; la claustra de Mustér sepresenta veramein sc’in hospizi per ina routa de muntonza internazionala. (Oz deplorablamein buca plil) Entuorn igl onn 940 eis ei stau, che sgarscheivels compogns: Sarazens spagnols, Muhamedans ed autra razza, han trapassau il Lucmagn per destruir dapertut nua ch’ei mavan atras il Christianismus e sia cultura. Sin lur tur furibund e distruend vevan els gia intschendrau Roma, Novalese spel Mont Cenis e St. Maurice sper il grond St. Bernhard. Essend sin via han els era fatg cun quella caschun ina viseta a Mustér, alia giuvna claustra, fundada ca. 200 onns avon (750 ca. !).

Nies poet Muoth ha designau grondiusamein quella scena dramatica en sia ballada: La vendetga dils Grischs.

 

„Naven dal Lucmagn tras la val a sparuns 

Arrivan las roschas ravgiadas dils Huns.

Els passan uclaun per uclaun a raffond 

E vesan la claustra sil crest tarlischond,

La cas‘ isolada de s. Sigisbert.

 

Gl’ avat Adalbert guvernav’ il desiert.

La plaunca runcada flureva sc’ in iert.

Ils paders cantavan las viaspras el chor,

Gl’ uaul rebatteva dal miedi sonor 

Dil „Dixit Dominus Domino meo.“

 

Cheu sfraccan las portas, dadens ein ils Huns,

Sblundregian uss scaffas, altars ed arcuns.

Ils paders sedostan, mo vegnan ligiai,

La claustra barschada, ils paders mazzai:

Sgarscheivel resplendan las flommas dais cuolms

 

Cheu cloman ils zenns e las sgaras de stuorn,

Leventan ils purs els uclauns dil contuorn.

Quels cargan en prescha lur spadas e pals

E vegnan en furia dais cuolms, dallas vals.

Per far la vendetga cul pievel raffont.

 

A Disla han nos uregeivels babuns 

Fermau la bargada raffonta dils Huns,

Commess la battaglia e tut smarschentau:

Per fegls e biadis gl’exempel prestau 

De nauscha, mo gesta vendetga dils Grischs.

 

A quella caschun ei bein i! bia curdau els mauns dils Sarazens (ei gl’ei buca stau Huns, sco igl autur ha mussau si dar e bein en sia lavur doctorala! La red.), mo tuttina buca tut. Ils paders han pudiu liberar ventireivlameir beinenqual custeivla caussa e fugir cun quellas a Turitg, aschia per ex. lasarca, q. v. d. la sontgadad, che cunteneva las reliquias digl eremit s. Sigisbert e siu giuvnal s. Placi, sco era certas caussas, ch’udevan tier igl inventari d’in taschamber. Mo la baselgia de s. Martin, quella de Nossadunna, sco era la claustra ein vegnidas destruidas dal taliter. Era ils conventuals ein cun quella caschun vegni stinschentai ellas flommas ed en lur agen saung. Fntuorn igl onn 960 incirca ha lu igl a vat Victor turnau a baghiar si la claustra e la baselgia de s. Martin. Mo la baselgia de Nossadunna ei aunc ditg suenter restada ina muschna.

Da quei temps veva Otto il Grond, stuiu serender ell’Italia cun sias armadas e gidar il Papa encunter ils inimitgs dil stadi papal. Havend lezza gada francau quel pil Papa, ha lez encoronau Ottoil Grond culla cruna imperiala. Sin viadi encunter casa cun sia armada ei Otto vegnius surprius ella Lumbardia dalla muria gronda. Avon che piarder tut sia schuldada, pren el dabot la via sul Lucmagn ed arriva da miez unviern, entschatta schaner digl onn 965 en claustra a Mustér. En nossa claustra han ins fatg ad el cordial beinvegniend, mo las cufflas sil Lucmagn han buca pudiu retener anavos la pestilenza dal tut, aschia ch’era Mustér ha stuiu sentir ella. Ils cavals, che la schuldada veva mess a sust ellas ruinas della baselgia de Nossadunna, han ins anflau la damaun crapai e mazzai della pesta. Silsuenter ha igl aultniebel hosp dotau la claustra rehamein cun gronds beins a Pfäffikon el cantun Turitg ed a Domat. Da quella viseta han tuts nos cronists claustrals raquintau, mo ina caussa han els emblidau — forsa buca de bugen — numnadamein, che denter la suita d’Otto il Grond, sesanflavi era in cunterpapa, Benedetg ils V, che Otto veva priu cun el per far la segira, ch’ei vegni e resti paisch a Roma.

Il secund pelegrin roial, che ha anflau in emperneivel suttetg en claustra a Mustér, ei stau il sogn imperatur Rigiet (= quei ei il num de Heinrich per romontsch. La red.) ils II. Quei ei stau igl onn 1004. Ussa crescha il trafic ad in crescher sul Lucmagn! Gia baul egl llavel tschentaner, vegneva quei pass montaus aschi stedi e savens, ch’ ins ha stuiu patertgar de baghigiar hospezis. Igl emprem ei vegnius eregius a Cassacia, igl onn dil Segner 1104. Igl onn 1154 ein enzaconts paders de Mustér i sul Lucmagn ell’Italia, e compari ual quei di silla planira roncala sper Piacenza, cura ch’il imperaur Friederich L, Barbarossa, veva rimnau si’armada suenter grondas 

battaglias victoriusas. Ils paders de Mustér han presentau agl imperatur cun quella caschun in document de gronda valur e da quel exista aunc oz ina copia a Viena.

Tenor quei document veva in cert Wido de Lomello regalau alia claustra de Mustér igl onn 754 — pia exact 400 onns avon — ina entira roscha beins e possessiuns en Lombardia.

Friederich Barbacotschna ha acceptau quei document e priu si en sia purgameina de confirmaziun igl entir rodel de quels beins e possessiuns e surdaquei aunc augmentau il vegl rodel cun ina partida beins novs.

Ord la situaziun geografica de quels loghens vesan ins bein e scoiauda, che la politica dil pass ha giugau cheu ina rolla eminenta. Nus stuein oravon tut saver, che Varese ei il davos punct della routa dil Lucmagn, leuvi da tschei maun dils cuolms. Meridional da Varese sper la via che meina a Novara e Milaun, schischeva Oggiona, che vegn numnau gl’emprem en nies document. Pli lunsch naven da quei bug encunter sera, a So mm a, steva la caplutta de s. Gagl, documentada aunc el 13avel tschentaner, nua ch’ils paders de Mustér vevan il dretg de metter sez in plevon.

Igl onn 1154 ha Mustér pia experimentau la favur digl imperatur; ei va buca ton ditg e nossa claustra ha la honur de retscheiver Sia Maiestad en persunna. Sin sin tierz viadi encunter Roma, muncava ad el ina term’armada e per quei motiv, vulend el storscher 1’ arbitrariadad dils marcaus lombardins, ha el stuiu returnar aschi spert sco pusseivel en Germania. Ils 5 d’October 1164 sesanfla el aunc el casti de Be If orte buca lunsch da Varese ed ils 9 d’October tschenta el gia si ina purgameina en claustra a Mustér „in abbatia Dysertinensis.“ Ei seresultescha pia, ch’igl imperatur ha percuriu quella via, Varese — Mustér en 4 dis, ch’ins sa quintar in spèrt. Da Varese — Biasca (75 km) san ins quintar dus dis, ed il pass Lucmagn dapi Biasca tochen Mustér fan ins era cumadeivlamein en dus dis. Secapescha che la via el temps miez, menava buca tras las Ruinas de Medel, sundern sur Mompé. Las restonzas d’ina via per cavals de bast visavi quella ded oz, datescha ‚per digl onn 1780.

Mustér ha pia sentiu 1154 la favur e 1164 viu la gloria digl imperatur Barbacotschna, mo era la terrada e retirada de lez igl onn 1176.

Cudizaus e vilentaus sil pli intensiv, perquei ch’ils marcaus della Lombardia vegnievan ad el malfideivels, schigleiti sco el veva menau il dies, ha el per la 5avla gada stuiu semetter sin viadi cun sias armadas enviers 1’Italia, mo strusch arrivaus leu, ch’el veva schon ner basegns d’agid. Ded in succuors d’aunc pli bia schuldada duevan ils inimitgs ni saver ni sminar. Perquei ha el ordinau, che las truppas, che duevan vegnir en agid ad el, surmuntien buc il Septimer e marschien buca giu spei lag de Cum ora; havess el schau vegnir quella truppa de reserva tras quels loghens, sche havess igl inimitg saviu fastisar quei levamein; per quei motiv pia, ha el commondau, che quella schuldada mondi sul Lucmagn. Quellas ordras ha el schau vegnir als dus arzuestgs: Wichmann de Magdeburg ed a Fiep de Cologna.

In bi di digl onn 1164 ein pia ina roscha tschiens cavaliers armai cun spadun e cuirass marschai sut claust’ora e vi sur Mompé e Vergera, videnasi sul Lucmagn. Per segirar il transit a quella truppa de reserva ei igl imperatur Barbacotschna sez ius encunter ad ella. In vegl della Val Blegn, ha saviu raquintar exactamein aunc 50 onns suenter, co igl imperatur haigi spitgau la cavaleria duront 4 dis sil casti de Serravale, che schai in’ura encunter mesanotg naven da Biasca. Cun quellas truppas unidas ei el allura setratgs sur Biasca e Blizuna.

Igl imperatur ha buca falliu il quen, havend ils Lombardins buca viu a vegnend quellas truppas de reserva, ed arrivai giu ella planira, han lezs cartiu, ch’ei setracti silmeins de 2000 cavaliers enstagl de mo 700, sco ei era. Mo la fin finala han ils Lombards tuttina saviu dumbrar schi circa cons ei seigi ed han lu ughiau de taccar I’armada imperiala sin via che meina da Varese a Milaun el Hug numnaus Legnano. Ei ha dau in stermentus combat tiel qual Barbacotschna sez ha smanau il spadun encunter igl inimitg, mo las numerusas e fermas truppas milanesas, cun lur carrs d’uiara han la finala, suenter ina horrenta sbarrada, victorisau sur I’armada digl imperatur, ch’ era per toe pli fleivla.

Aunc ina gada ei I’evla dils Stauferà sgulada sur las alps per dominar las planiras dell’Italia. Quei daventa ussa per la 6avla e davosa gada. Il fegl hereditari de Barbacotschna marida igl onn 1186 a Milaun cun la prinzessa hereditaria dil reginavel Norman, cun la biala Constanza e quellas nozzas ein vegnidas festivadas dall’entira Lombardia en presenza digl imperatur vegliurd, Friederich Barbacotschna. Suenter la fiasta ei Barbacotschna carteivlamein turnaus anavos sul Lucmagn, haveva el gia avon inagada anflau en nossa claustra albiert e curteseivla hospitalitad. Ils 27 de zercladur 1186 entupein nus el a Biasca, e suenter zatgei temps a Miilhusa en Alsazia. Enzatgei onns pli tard han ils conventuals dil Desiert a Mustér retschiert las novas, che lur hosp imperial ed amitg e fautur della claustra seigi negaus il zercladur 1190 ellas undas dil Salef ell’Asia Minora. Ils paders de Mustér stuevan ussa buca pli temer per el, essend Barbacotscha morts sco cruschader ed aschia contonschiu la Tiarasontga e celestiala.

Buca exclusivamein mo imperaturs, che serendevan ell’ Italia ed a Roma culla intenziun d‘acquistar cruna ed honur, han visitau Mustér, mobein era pelegrins han priu quella via sper claustr’ora per ira a sogns da tschei maun de nos cuolms e per visitar ed undrar leu ils sanctuaris della giuvna baselgia.

In renomau e pietus pelegrin ei stau igl avat Nicolaus Saemfindarson, ch’ei vegnius denter 1151 e 54 naven da sia claustra benedictina Thingearar ell’ Islandia neusi sur las alps ell’Italia epi da leu naven en Tiarasontga. La pli gronda part de quels pelegrins, che vegneva dal nord, muntava il pass dil grond St. Bernard, in’autra part nezegiava la via ded Jlians, q. v. d. la via sur Glion, pia sul s. Bernardin ni sul Lucmagn, per satiuer lu ils auters a Piacenza.

Cun ils sura numnai cass essen nus gia arrivai siden el 13avel tschentaner, ord il qual nus havein per propis documents e mussaments per in viv e sviluppau trafic sul Lucmagn. Mustér vegn all’entschatta buc ad haver acquistau beins ella Lombardia, mobein sper la via che meina sul Lucmagn. Nus havein mussaments e documents ord il temps miez, che dian ch’ina via claustrala menavi sul cuolm dil Lucmagn. Ina fundaziun claustrala ei gia baul il hospizi de s. Gagl; St. Maria ei in’ucliva de per pli tard, ina fundaziun ord il Havel tschentaner. Sco tier auters pass montognards, ch’ein el medem temps era confins, sesalzava gia baul sigl ault dil Lucmagn ina crusch, che vegn numnada per l’emprema gada igl onn 1253. Beins claustrals sesanflan vi l’Uorscha, Lodrino ed a Biasca, nua che la claustra posseda gia tals igl onn 1207.

Pil medem onn havein nus era documents de beins claustrals a Lodrino, nua ch’ils paders de Mustér han giu baghegiau ina eaplutta de s. Placi e s. Sigisbert sil Monte Parli. Prendein nus aunc vitier ils beins claustrals sper Iragna, Lumino, Blizuna, sche stein nus gia avon il Monte Cenere. Gest sper quei liug confineschan ils beins e las donaziuns lombardas, che imperatur Barbacotschna ha giu regalau 1154 alia claustra de Mustér: Agno, Pura, sur la Ponte Tresa a Marchirolo, Bedero e tier quei aunc Varese, ch’ei la davosa staziun dil pass dil Lucmagn. Naven da cheu va la via sur Azzate, Cimbro e Vergiate giu ella contrada de Novara, ni sur Morazzone ella direeziun denter Milaun e Pavia.

Davart occidentala de Varese schaian beins claustrals a Albiolo, Mggiatee Ravenna, pia ella direeziun della via, che meina da Varese al lag de Cum. Mustér possedeva da quei temps en Lombardia pli bia beins e territori, che la claustra de s. Gagl e Reichenau ensemen.

Entuorn igl onn 1200 po igl avat de Mustér haver culminau sia pli gronda , pussonza territoriala, che la claustra ha zacu possediu; caracteristic per quella pussonza en „tiara taliana“, ei era il factum, ch’in avat de lieunga taliana, Albert de Novenzano, in Cumas’chin, teneva da quei temps la cana abaziala en ses mauns. El medem temps ei igl antecessur de quei avat, numnadamein Walter II., vegnius elegius uestg de Gurken Kärnten, ed aschia fatg enconuschents il num della claustra de Mustér, leu ora el mund grond. Mo ussa aunc enzatgei pauc davart la gronda midada pertenent l’historia della claustra de Mustér. El decuors dils tschentaners 11 e 12 vevan ilsValsers (Valisans!) conquistau la Val d’Ursera, ch’era da quei temps strusch populada, e silsuenter han els era fulau via dalla Val Scalina giuaden. Viers la fin dil 12avel tschentaner, ein els era setratgs sul cuolm d’Ursera e secasai tscheu e leu sisum la Surselva. Gest sco quei ch’ils reviers de camutschs sesanflan savens lunsch plinensi, ch’ ils reviers dils capricorns, aschia han era ils Tudestgs imigrai neu dallas Vals dil Valeis encuretg ed anflau lur nova patria sur quella dils Retoromans, ch’eran gia cheu. Schon 50 onns avon ch’ils Valsers haigien fitgau pei a Tavau e Valrein, vevan els ughiau de vegnir sur il cuolm d’Ursera. Er’ avon la miraglia dell’abazia de Mustér ein els buca sereteni. Igl onn 1213 ein da 6 conventuals de Mustér, buca meins ehe 5 Valesans. Silla regenza digl avat Cumas’chin, Albert de Novenzano, suondan avats Valesans, in Burkhard, in Gualfred. Quell’orientaziun interna ed externa, ha buca pudiu sêsviluppar senza ina gronda crisa. Avat Gualfred ha demissionau e buca ditg suenter 1248 era avat G ion de Mal der on. Roma ha lu tschentau alia testa della veglia claustra benedictina in prer secular ord Lombardia. El era in favorit dil Papa Innozenz IV. e senumnava Antieni de Carnisio. Mo gia suenter ina cuorta regenza de ca. 2—3 onns, ha el stuiu surdar la veglia canna crutscha de s. Ursicin al convent e prender la via sul Lucmagn ed ira danunder ch’el era vegnius. Tuts indecis muossan dar e bein, ehe quei avat seigi vegnius catschaus culla forza naven da Mustér. Quel ehe veva scurlau quei avat ed insumma cargau viden pli ferm en quella fitschenta ei stau Guglielm de Bultringen. Con maluardau ei mava tier da quei temps a Mustér, muossa era il factum, ehe la claustra obtegn quei onn (1213) per l’emprema gada in ugau claustral, e quei ella persuna de Ri‘giet de Sax. Cun caschun della renviada de Carnisio, ei l’ugadia claustrala ida vi sils conts de Werdenberg.

Nua la raschun, e da co quellas difficultads? Tonei franc e segir, ch’ils avats valesans bratavan per part ils beins lombards e tessines encunter auters, ch’eran pli demaneivel de Mustér e per part vendevan ei tals. Quellas possessions eran memia lunsch naven dalla claustra, en ina tiara cun auter lungatg e nua ch’il menaschi agricol ed economic vev’era tut in’autra tempra, ch’el contuorn della claustra montognarda de Mustér. Veramein malplazai pertenent la situaziun geografica, schischevan las possessions el Sottocenere, a Grantola, Luino e Sessa. En quella contrada alpina, nua ehe cuolms e vals, crests e culegnas van crusch e traviers in en 1’auter e tras 1’auter, vevan de tuttas sorts signurs e signuria dretgs e possessiuns. Ei gl’ei pia nuota de far curviern, sch’ils signurs Capitanis de Premona e la familia milanesa della Torre sgurdinavan ed engulavan leu dalla claustra ina possessiun suenter l’autra. Gest per quei motiv, veva il Papa dau als de Mustér in avat talian, il menzionau Carnisio, sinaquei ehe el libereschi per la claustra, ils beins e las possessiuns lombardas, schischeva gie la patria de Carnisio, sco , era igl intschess de sia influenza personala ella contrada dellas possessiuns de Mustér denter Varese e Val Travaglia.

Mo era il raffinau avat Carnisio, sustenius e protegius da Roma, ha saviu far pauc e meins ehe pauc; il cuntrari, el ei vegnius tratgs viden en prozess e dispettas fetg malemperneivlas. Culla fin dil temps miez ein tuts quels dretgs e possessiuns vi davos il Scopi tuttina i a piarder, tuttas e per semper ed adina.

Il transit sul Lucmagn para ded esser tschessaus bunamein dil tut el decuors dil 13avel tschentaner. Retgs ed imperaturs ein negins pli sereteni a Mustér per far il Lucmagn. — Per tard viden, 1413 e 1431, pren igl imperatur Sigismund albiert sco pelegrin en claustra a Mustér. La claustra sto haver giu preparau ad el 1431 in lorn e bien dormitori, essend ch’el ha silsuenter gnanc survegniu in lêtg en uorden leu vi a Blegn (Blenio!).

Cun excepziun dell’uiarra denter igl Orelli ed igl uestg de Cuera, ehe finescha 1255 culla battaglia de Do mat, eis ei a nus buc enconuschent, ch’il pass dil Lucmagn havessi giugau ina rolla pli impurtonta, schebi ehe nus havein dapi quei temps diember e diember de documents. Els archivs de Cassacia e dell’Uorscha, ch’ins sa numnar typics archivs dil Lucmagn, sesanflan buca meins ehe 400 purgameinas, ord il temps dil 12avel entochen il 14avel tschentaner, mo quels raquentan a nus nuot d’in transport internazionai. Il transit principal mava gia sul pass dil Munt Avelin (Gotthard 1) e tras la Leventina. Cun quels dus davos pass ei Mustér e la Surselva danovamein en viv contact entras il pass dil Cuolm d’ Ursera. La politica claustrala sorientescha buca pli dalla vard encunter miezdi, mobein dalla vard encunter sera.

La pli gronda muntada ha il Lucmagn pia giu egl llavel e 12avel tschentaner. Sur quel, envi ed enneu, ein ei decuors dil temps i e vegni da tutta sort glieud: ils selvadis Sarazens, imperaturs garmadis ed ambizius, sco era pelegrins pietus e de cor contrit. Eis ei donn, ch’el vegn buca pli duvraus aschi stedi? Pli tard ein aunc enzacontas gadas umens de Diu e dil mund passai sul Lucmagn; 1581 ei s. Carli Borromeo vegnius sur Sontga Mariae neu da Cuflons si a Mustér; 1621 ha igl enconuschent legat spagnol Scaramuggin, stuiu scapar da Vergera si e vi della Pianca Bella giuado, ehe la crappa pigliava bunamein fiug. En nos temps ei il Lucmagn ina via ruasseivla (perfin ils Malerbas entaupa negin pli e veglias sco la Mandella aunc meins 1 La red.), strusch per disavantatg de nossas valladas reticas. Nossa veta ruasseivla, sco era il vegl lungatg romontsch, fussan per ex. strusch semanteni aschi bein, sch’il project della viafier dil Lucmagn havess saviu vegnir realisaus avon 50 onns. Remarcabel rest’ei, ehe la claustra de Mustér haveva en quels temps de sia megliera situaziun economia, cun sias grondas possessiuns vida tschei maun il Scopi, mo 5—10 paders. — Oz ei igl operar della claustra en scola e baselgia e sur tut quei ch’ appertegn il diember dils conventuals, de bia pli gronda impurtonza, malgrad ch’ ella ha resignau e sigilau la politica dil Lucmagn.

Da s. Benedetg sedi ei, ch’el haigi carezau ils cuolms. Ed aschia carezein era nus tuts ils cuolms, la ruasseivladad profunda dils quals admonescha il staunchel pelegrin vid la ruasseivladad celestiala e la pézza dils quals muossa sur la tiara sil Scaffider de tuttas ovras.