Fuortga, Furtga

Coordinatas: 708 525 / 174 102

Altezia sur mar:1266 m

Il num Fuortga deriva dil plaid latin Furca, quei che munta furtga (indrez per pender malfatschents).

 

Historia

Oriundamein sesanflava la furtga leu nua ch‘igl uaul dalla claustra sesanfla oz. Pli tard han ins engrondiu il territori dil num e slargiau quel encunter ensi. Il liug d‘ozildi che vegn numnaus Furtga ha survegniu all‘entschatta dil temps dil turissem da Mustér il num Belvédère, pia biala (sur)vesta. Leu sesanflava gia pli baul in baun che lubeva ina vesta magnifica silla cuntrada da Mustér, dalla Val Medel viden, mo era dalla Cadi giuadora.

Tenor Guglielm Gadola sesanflava la furtga sin treis pilasters. Tenor pader Iso Müller han ils frars Placidus e Samuel Plattner che han visitau la scola claustrala denter 1851 e 1853 disfatg la furtga per far fin cun quella barbaria sisum la Cadi. Igl onn 1675 ein 28 strias vegnidas barschadas sur la claustra da Mustér. 1675 ei il davos malfatschent vegnius pendius silla Fuortga. 

Oz meina ina senda da viandar tras la cuntrada. Entras la plontaziun fatga els onns 1970 ei la Fuortga carschida en ed ina survesta sur la cuntrada vegn impedida da plontas e caglias. 

 

Lexicon historic retic

Ils cumins sco purtaders da la suveranitad statala en il temp medieval tardiv han  procurà per atgnas furtgas. L‘urden processual dal temp avant il 1851 preveseva trais lieus da processiun: il lieu da dretgira, il lieu da cussegliaziun e – sco ultima staziun – il lieu d‘execuziun nua che la paina da mort vegniva exequida. Quest ultim lieu da processiun vegniva numnà il lieu da la furtga u simplamain „la furtga“. Las execuziuns publicas succedevan en general per intimidar la glieud. Furtgas vegnivan savens installadas sin plazzas publicas (p.ex. plazzas da martgà), o.t. en il cas d‘execuziuns spectacularas. Cun la construcziun da furtgas da crap a partir dal 13./14. tsch. èn quellas alura daventadas per gronda part lieus fixs. Per esser bain vesaivlas dalunsch vegnivan ellas tschentadas sin collinas u sin spundas sur vias publicas. La plazza, circumdada d‘in mir, era solitamain equipada cun la furtga, ina roda ed in pal per las differentas acziuns d‘execuziun. Tenor la tradiziun locala executava il medem boier (maister da giustia) tut las painas da mort (furtga, spada, tgierl, stgandler, euv.) en in u plirs lieus d‘execuziun. Najentà vegniva en auas currentas.

Ina part da l‘execuziun ritualisada era il viadi dals sentenziads dal lieu dal verdict a la furtga a pe u sin chars, accumpagnads d‘in spiritual, dals derschaders e mussaders da dretg e dals uschen. gaumers (guardians) cun ils giurads ed il pievel che assistiva al spectacul. Ils executads restavan pendids per demonstraziun plirs dis a la furtga e vegnivan surlaschads als corvs. Las restanzas (ossa, tschendra, e.a.) vegnivan sutterradas dal boier en vischinanza da la furtga. Las furtgas sco lieus da dischonur servivan era a deponer capiergnas.

Suenter l‘aboliziun da la paina da mort en il 19. tsch. èn las furtgas vegnidas disfatgas, autras èn scrudadas. Oz regordan solitamain mo pli ils nums locals (La F., Crest la F., Mot la F.) a quels lieus d‘execuziun.

P. Tuor, Co dertgavan nos babuns sur malfatgs?, en: Ischi, 9/1907, 135-53; DRG 6, 741 s.; HRG 4, 1061.

 

Fontaunas:

Müller, Iso: Disentis XVIII, 1951, 4. cusischet, pg. 89

Gadola, Guglielm: Glogn 1950, p. 64

Maissen, Aluis: Sumvitg, ina presentaziun culturhistorica, 2000, pg. 101

Hendry, Vic: Val Tujetsch, 1987, pg 544

 

Ressumaziun dalla gruppa da lavur PNLM

Gion Tenner 2009