da Paul Tomaschett, Lucerna
ord: Annalas dalla Societad Retorumantscha, annada 93 (1980)

 

Las vischnauncas dalla Cadi han da vegl enneu buca giu pastiras sufficientas per alpegiar lur biestga. Consequentamein ein iis purs en basegns semess ensemen ed han affitau gia el temps medieval in diember alps dalla claustra. Lezza possedeva enconuschentamein gronds e bials territoris alpesters en Sure Sutsassiala.

Allafin dil 14avel e cunzun el decuors dil 15avel secul han avat e Convent dau pliras alps per feudum hereditär als fideivels dalla Casa da Diu. Enteifer quella cessiun han era cumins vischins da Mustér e Trun retschiert la perpetna gudida dall’alp sigl intschess dalla schinumnada Val Gronda da Russein. Anno 1560 ei succediu ina partiziun tenor la quala ei ha tuccau a Mustér la mesa alp situada encunter sera ed a Trun la part che schai encunter damaun.

Per la gudida debitavan ils pursanavels da Mustér agl infeudader in tscheins-fier annual en naturalias. Quei arver, fixaus dall’entschatta enneu sin treis tscheners respectiv 300 crenas caschiel magher, ei carteivlamein adina restaus il medem, era sche il quantum caschiel ei vegnius circumscretsel 18avel e 19avel tschentaner cun 360 crenas.

Russein-Mustér ei stada entochen viaden els 1940/1950 in’alp da 140 dretgs dividida en duas caschadas, quella dalla Tegia-su resp. Tegia dil pader u dil farer, e quella dalla Tegia-sut ni Tegia da Cavardiras. Mintga tegia haveva siu cautegia ed atgna fumeglia. Primarmein era l’alp reservada alias vaccas e forsa aunc ad empau biestga schetga. La brev da feudum haveva sco ei para buca previu da metter en cauras e nuorsas. Entuom ils 1730 ha ei dau dispetas pervia dils animals manedels, mo el 19avel tschentaner han ins cargau baul nuorsas baul cauras, e quei senza difficultads cun la claustra.

La suandonta ediziun porta enzacons texts significativs elegi ord il Cudisch dall’alp Russein 1831-1903, inacollecziun numnada il pli savens «Cudisch dils cautegias». Ton ses protocols schubers e bials sco sia buna conservaziun fan tutta honur als cautegias dalla Tegia dil pader che han in suenter l’auter duvrau e fatg circular quei manual duront varga 70 onns. El cuntegn en emprema lingia ils eveniments dall’atgna caschada: ils pustretschs, ils nums dalla fumeglia, enzacontas rodas dils cautegias e gliestas dils dretgs, la cumpra d’ina caldera nova, reparaturas ed auter. E denteren statan bia uordens, concluse remarcas che fatschentavan ils pursanavels d’omisduas tegias: oravontut las megliraziuns d’alp, las mesiras e la construcziun dalla via, allura las tegias e stallas, il taur e las cauras, igl arver e bia autras miras e duers. Ins astga concluder ch’ils pursanavels dalla Tegia dil pader e lur uerbel cautegia havevan il plaid grond ellas radunonzas ch’els fagevan meinsvart suenter la messa da dumengias u firaus o Sut Gliendas.

II «Cudisch dils cautegias» da Russein-Mustér ei buca cumplets. Mo ins astga quintar el denter ils plascheivels manuscrets romontschs da quella specia. Ei fuss profiteivel da consultar el legend la cantada alpina ’A mesiras’ da Giachen Caspar Muoth.

 

[Pustretsch da 1844]

p. 5 / 1844 ils 24 d’october ei tigliau pustretsch, a dei tuchau per vaschi 1 fl. 40 x. En quei ei sei pagau 13 umens per pinar lena e luvrar vit la tegia 48 x. per in, als 2 mesiradurs docter Condrau e litinen [Berther] 24 bazs per in. Ensemen a purtau 13 fl. 36 x. Pli pagau per 3 curteunas [sal] 1 fl. 24 x.

Ils tiers chasa, quei che veng [buca] cargau, pajen 40 x. in, prendien ei ora ne laschien en. Las vachas ka ei beten giu latg da masiras, ston pagar 1 fl. ina. Aschia dues ei era esser [cun] quella che veng bez[a] giu suenter temps ch’ellas en betstas giu.

Chautegia ei legius ora Gion Babtesta da Florin.

 

Pagaglias della fumeglia

	1831	1841	1856	1871	1886	1901
	fl.	fl.	frs.	frs.	frs.	frs.
agli signiun	27	30	80	110	155	200
agli paster	19	25	46	95	120	160
agli tarsiel	18	20	41	80	107	155
agli buob	4	4	6	30	55	85

 

 

 

[Reglas per meglierar e tarschinar l’alp]

p. 15 / 1846 ils 26 da januari han ils chautegias della alp Rusejn, signur statalter Gion Babtesta Huonder a l’auter Giusep Maria Capeder, elamau ensemen ils pursanavels che vevan dreitgs en domisduas tegias. Ad en serimnai ensemen en chassa cumin per far uordens da megliurentar l’alp, essent che quella desminueva on per onn entras crescher en a secuvierer cun bostgias, strieunas e chaglias a crapa. A per prevegnir a tals mals, ils quals en da gron don a pargiudezi alla alp, an ils respectabels pursanavels fatg las suendontas reglas a uordens.

1. Primariamein eisei concludiu a sarau giu unanimamein da sin il maitg ner zarcladur proxim da d’ira en a subergiar; per glienprem a subergiar il Draus a leu entuorn, quei vul dir far giu draussa, bostgia a strieunas a tut quei ch’ei da don alla alp.

2. Per far quella lavur eisei ordanau da d’ira en mintgia dus dretgs in um in di a luvra ne mintgia quater dretgs jn um dus dis. A la lavur entscheiva las oitg della damaun entochen las siet della sera, cun ruasar ina ura da miezdi. Tut gliauter temps djen tuts luvrar flissiamein ’a stediemein / p. 16 / suenter saver a puder sut surviglionza d’in um leutier numnau, il quäl a buca mo da invigila cha tut lavuri a fetschi siu duer, sunder era da mirar che mintgin seigi las uras fixadas sil liug a plaz della lavur. A quels che maunchan las uras, bia ne paug, sche ei sei mez si 6 x. per ura a schadin che maunka. A quei dei vagnir tratg en en bonis dela alp, senza senetg, tuchi tgi cha vul. Schadin luvrer dei esser provedius cun buns uafens secund la lavur.

 

[Luvrar ils dis da mesiras]

p. 16 / Plianavon ei sei [1846 ils 26 da januari] concludiu a sarau giu da era ils dis da mesiras luvrar scho suonda: (lmo) Tuts quels che vegnien en a masiras, ston esser en prezis alias 9. A lu veng fatg da ulliva a partiu giu mulscheders a marendau. A suenter tochen uras d’ullivar dejen tuts esser obligai da luvrar vit l’alp, seigi lu vid bageitgs ne schubergiar a mundar ne tier quei che veng enflau per bien a nezesari sut direcziun / p. 17 / a chamon dals chautegias; a schia era suenter ullivar scho era il madem il secund di suenter ver misarau la dameun, a suit tochen uras da marenda. A missarar dejen tuts pigns e grons suenter saver a puder luvrar quei che veng ordonau a dau entamaun sut camond a surviglionza dals chautegias. A quels che fussan buca en alias uras fixadas ne negligieschen ad untgiessen ora la lavur, als comonds dils chautegias, sche dei per mintgia gada ch’ei meunchan, a tals dils chautegias vegni trag giu dal fest da latg in tschadun laitg per stroff.

[Divers duers da pursanavels e fumeglia]

p. 17 / [1846 ils 26 da januari]. Ariguard las nuerssas eisei concludiu che ils chautegias deigien mirar ch’ei vegni fatg in fekler si Canbriallas, da mir a teitg da plattas, che il pistur sapi maner si speras las nuerssas; a quei si Canbriallas en buna pistira, ch’ei sapi vagni engarschau l’alp stalg chitschar silla peza ad engarschar la crapa ad era pinar pli damaneivel als Glarunes ch’ei sapien ton pli tgiuns engolla.

p. 18 / Ils chautegias deigien era mirar che chura ch’ei van enasi a subergiar l’alp, che quels umens painien tier 7 ne 8 tochs len, sche glei nezesari per far il fekler, da 3 ne 4 braza, a che quei vegni rebitschau enasi il di ch’ei Chargen tochen sil plaz.

Era sei urdanau de schar dar sal per 2 x. per nuersa a thier. Dejen [ils] chautegias mirar de saver chu ei cargen [e] contas ch’ei va en, per saver cho dar il sal ad era mirar ch’ei vegni dau quei sal.

Ei glei era fatg de pursanavels che tgi che carg’en vakas, stopi era cargar en las nuerssas. Bein aber quels che Chargen vachas en autras alps, pon a proporsiun era chargar lau las lur nuarsses.

p. 19 / Glei era concludiu dachau denvia da buca pladi sagniuns a tarsauls auter che cun l’obligatiun ch’els stopien far ora la (s v) buaza nuche las vachas mognien il bia a per ils muletgs entuern. A quei stuessen els far per via il davos della stat enpau avon schargar, nua che lu an ei paug a nuet da far, a san quei far senza entardar auter nezesari. Als dus tarsauls duron la stat dejen pinar a chavar ora in beilg per ils tiers, che il quäl ilg on saquen saves vagni purtaus en de pursenavels a senegiaus. Schi ditg scho il bassens damonda, dei quei vagni observau.

Quellas condiziuns pon maneivel vagni observadas, scha pursenavels schubregien l’alp, sche prapereschen ei era la lena sper tegia ne bia pli damaneivel. Ei dei aber era vegnir dau en uaffens, mintgiamai ch’ei sapien far tallas lavurs.

 

[La via dalla Val Barcuns]

p. 21 / 1856 ils 14 de december en ils possesurs de dretgs en Russein seredunai et han concludiu primariamein de renovar la gliesta dils dretgs e per quela fin deigi vignir clomau che tgi che secregi d’haver dretgs en ina tegia u Pautra deigi quei a dr. Berther dar en.

Peter Walier sco cautegia della Tegia de Caverdiras relatescha, ch’ils pursanavels de Russein de Trun hagien legiu ora ina commissiun per seconferir cun quels de Russein-Mustér e cun la venerabla claustra per sentelgir de far la via della val Barcuns en. Et el damonda ils pursanavels sch’ei veglien de quelas varts seschar en contractivas ne tgei in vegli far.

Ei vegni conclodiu d’eleger ora ina commissiun, la quala dei seconferir cun quella de Russein de Trun, cun la vischnaunca de Sumvitg e la venerabla claustra e mirar sche quels veglien far la via e Iura era co quela degi vignir fatgia e sin tgei moda e proportiun mintgin dils coninteresai hagien de prender part e contribuir vid quela lavur. Questa commissiun consista ord signiur Dr. Condrau e litinen Berther.

p. 22 / Ei glei milsanavon concludiu de megliurentar e schubergiar Palp e zwar entscheiver cun quela lavur schon primavera proxima. Co quei degi vignir manau ora veng surdau ad ina commissiun de luvrar ora in plan e purtar propositiuns als pursenavels.

 

[Caschar grass]

p. 22 / [1856 ils 14 de december]. Finalmein eisei concludiu et ordonau che scadin degi sin Daniev dar en als cautegias sch’ei veglien chischar gras ner mager e cun contas vaccas. Sch’ei vegni sin quela moda en 65 vacas per gras, sche sei concludiu ussa per lu de far ina tegia de gras.

Sco cautegia per il onn present en la Tegia dil pader ei nomnaus Tieni Biscuolm.

p. 24 / 1857 ils 11 de schaner. Sut il madem di ei era concludiu de meter en ina tgaura per vacca, sch’ei vegni de chischar gras en ina tegia. Plinavon che era il chischiel mager deigi vegnir fatgs en rischas et ils cautegias degien procurar per quelas.

 

[Plan per la meglieraziun da‘alp]

p. 22 / 1857 ils 11 de schaner en ils pursenavels de Russein puspei seredonai, han tadlau il plan della commissiun per meglioratiun dell’alp, acceptau quel e concludiu sco suonda.

1. Primavera proxima, il matg ne juni avon che cargar l’alp, deigi sin mintgia dus dretgs ira en in um vid quela lavur, e zwar en tuts 6 dis, rapartiu aschia che 4 dis van en 12 umens per di et 2 dis 11 umens per di. Mintg’um dei ver in adequat uaffen tier tgei ch’el ha de luvrar, u per cavar si la crapa, ne uaffens de tagliar e scarpar si bostga etc.

2. Dei vignir dau uorden de ver en 2 cavals per quels 6 dis; et resti leutier: numnadamein in beret cun siu targliun et in auter tergliun en specia de schliusa suenter basens e surviu / p. 23 / tier quella lavur. Quels dus patelgs vegnien procurai cuminamein sin quen dils dretgs e degien restar ell’alp.

3. Per survigliar e diregier las lavurs veng numnau in directur, il quäl meta tier ils cavals 5 ner 6 umens sco el anfla per bien. Ils auters umens han de luvrar era sut survigilonza, cun scarpar e schubergiar strieunas et bostgias ner far giu drausa ner mundar etc. Per directur ei nomnaus litinen Berther.

4. Scadin um sto esser sil platz e star ella lavur las uras fixadas. La lavur veng entschatta las oitg della dameun e quoza tochen las siat della sera. Veng ei entschiet pli baul, p.ex. alias 7, sche pon ei era calar si pli baul. De miez di veng schau in’ura per ruasar e migliar.

5. Scadin che vul buc’ira en sez ne meter in um ne meunca sto pagar frs. 2.50. Et ils cautegias degien perleuenconter mirar ch’ilg um vegni remplazaus. Per mintg’ura ch’ei meunchen, dei il directur infaliblamein tener quen et ei veng puniu cun 10 rizzers ner 28 raps per ura.

6. Questa lavur degi vegnir fatgia buca mo in onn, sunder quater onns in suenter l’auter, aschia che las sura reglas han era vigur per quater onns.

7. Ei glei era concludiu de midar uonn las tegias dedens cun transportar quelas vil Cung sin sulom veder, il quäl dei vignir fatg ils dis de masiras, ils quals dis degi vegnir luvrau tenor conclusiun et regia fatgia 1846 ils 27 de jäner.

Milsanavon eisei concludiu ch’ils terseuls degien pilg avegnir buca stgiar pinar lena (plontas) giu’l uaul, sundern degien senezegiar delas bostgias, strieunas e drausa per meglioratiun dell’alp.

La commissiun per la via degi encurir de s’entelgir cun ils de Trun e procurar che quels laschien era bucca pinar / p. 24 / (plontas) lena lur terseuls giu’l uaul.

 

[Reparar il tschaler dalla Tegia su]

p. 24 / Ils 2 da februari 1857 ha il chautegia della alp della Tegia dal pader schau clamar ensemen ils parsonavels ch’an dretgs en quella alp pervia da mirar sch’ei veglien reparar il tschalle ch’ei seigi sco quel dela Tegia sut: alzar a far tetg cun guetas a reparar las crunas.

Gl’ei unitamein trag ora Plazi Berther al quäl dei surprender a far tut quei che sedamonda, a far a mirar ch’ei vegni da saver guder a senaziar sco il tschalle sut, a quei da saver guder sin la stat proxima.

 

[Taxa per cavar ragischs d’ansauna]

p. 24 / On 1857 ils 4 de fenadur han ils pursanavels de Rusein misarau e concludiu unanimameing de schar pagar frs. 20 per um per cavar ragischs. Dues in u l’auter cavar senza lubientscha, sche eis ei mes si frs. 40 strof, e quel che porti la tgisa degi ver frs. 10 .

 

[Tegias novas]

p. 27 / 1858 ils 2 de favrer han ils cautegias schau clomar ils pursenavels et ei unanim concludiu … de schar sura als cautegias cun trer tier aung dus auters pursenavels per designiar il liug nua che las tegias novas deigien vignir tschentadas; deigien designiar ils suloms, trer la sort quäl tuchi a la nomnada Tegia sura e quäl alla Tegia sut e procurar che las tegias seigien bagigiadas avon cargar .

 

Dus conclus da 1863

p. 31 / 1863 ils 18 de schanè ein ils pursenavels seredonai e han concludiu:

1. de metter en puspei per uonn las tgauras sco tochen ussa ,

2. dei era quest onn ira en e luvrar vid megliuramen delPalp sco ils dus onns vargai ,

3. de quest onn buca meter in (s v) bov.

Ina (s v) vaca che va schetga avon ch’ei vegni miserau la secunda gada, sto pagar per latg stresau mo entochen la secunda masira.

p. 32 /1863 ils 20 de december en ils proprietaris dell’alp Rusein, suenter esser stai adverti dils cautegias pressens, seredonai ora Sutgliendas e sedecidiu tier sequens concluss: 

1. Deigi pils tschun onns sequens vegnir cargau mintga onn ina caura per scadina vaca sco ils davos onns enstalg dellas nuorsas, aschia ch’ei vegn pladiu in cavrè enstalg de nursè.

2. Risponder a signur bundsstatthalter Seeli a Glion ch’ins vegni a separticipar vid il baghiar ina via carrabla d’ira ell’alp e zvar ad interim tochen la gieina dell’alp Cavrein e pli tard Iura continuar entochen ell’alp a quei a proporziun dils conintressai.

3. De metter en per uon in (sv) bov, sch’ins survegni in tal pil maximum de frs. 20.

4. D’uon stad pessar il latg vaca e caura ina gada ad jamna tutta stad e zvar sin in di quel dellas vaccas e sin in auter quel de cauras. Qual di vegnien ils personavels a fixar pli tard.

 

[Cumpra d’ina caldera nova]

p. 34 / 1870 schanè 6 ein ils pursenavels della Tegia dil farer seredonai et han concludiu sco suonda.

Schinavon che la caldera seigi memia pintga, fuv’ei en ina radunonza anteriura concludiu de schar far la caldera vedra pli gronda entras meter en in cung. Depli aber che quela lavur cuostas in bienton et la caldera vignies eung per Iura buca suenter giavisch et basens, han ils oz redunai pursenavels suenter haver tedlau ils relativs raports tenor ils quals ina caldera nova veng sin frs. 1.85 il fund et pesas circa 96 funds, purtas aschia frs. 177.60 senz’il porto. Concludiu de comprar ina caldera nova enstalg de schar ingrondir la vedra e de vender quela. La nova degi Iura vignir pagada entras impunder ils daners ch’en en cassa dendvonds de quei dellas nuorsas et quei che veng uonn per las rigischs et cun quei ch’ei veng tratg per la caldera vedra et il rest tigliar sils dretgs. La caldera vedra ei lu vignida vendida a dr. Berther et Gion Fidel Condrau respective [alla] cascheria de / p. 35 / Vitg per ilg importo de frs. 55. — , cun la conditiun che la chischada dell’alp meti ella franco a Mustér. II cautegia ei incombensaus de marcadar la nova e procurar ch’ella vegni manada a Mustér.

 

[Igl arver da‘alp Russein]

p. 40 / 1881 ils 4 de dezember en ils pursenavels de domisduas tegias stai serodenai en casa de signur dr. Berther per prender ina conclusiun co in savessi far de pagar giu igl arvè de l’alp Rusein. Suenter ditg tschintschar e secusegliar ha signur dr. Berther proponiu als pursenavels sco suonda.

1. Tenor conclusiun fatga cula claustra de saver dar il tscheins en danès ne continuar vinavon cun il chischiel.

2. Enpruar in ne plirs ons de dar il tscheins en daners e lu prender il chischiel e vender entras igl ingant per pagar il tscheins. Quei danè che vonza dil tscheins, la mesadat meter en pustretsch, l’autra mesadat meter en cassa per creschentar il Capital.

Sin quella proposiziun de signur dr. Berther ei suenter vegniu concludiu unitamein. Quella conclusiun deigi ira en vigur 1882. Il Capital de tscheinsir alla claustra ei 3140.— frs. bein capiu sin domisduas tegias, croda tscheins per onn 15. — frs.

II cautegia Benedetg Huonder.

 

[Scargar da neiv]

p. 30 / Fenadur ils 12, 1890: neif toca Rein. Descargau las vacas e turnau a cargar ils 15. Uost ils 29 turnau a descargar e buca saviu cargar pli. O tgiei paupra stat.

Genelin Benedetg cautegia.