Mulins e rodas-mulin ella Cadi: Medel

Annalas dalla Societad Retoromontscha, annada 96, 1984, p.104-139 da Paul Tomaschett e Tobias Deflorin

Fuorns e contuorn

han enconuschiu ina liunga tradiziun da mulins e falluns. Dils vegls indrezs da roda d’aua duvrai per las minieras che han schendrau buca pauca sensaziun e tensiun el 19avel secul san ins ton sco nuot. Summedel haveva dabia habitonts en in triep uclivas daditg bandunadas. Pardatsch e Sogns Gions, Duscherei e Dentervals eran ina gada tschéc buns loghens da graun. Mo da lur mulins eisi buca stau pusseivel d’intervegnir zatgei precis.

Per Fuorns encomi ein las enconuschientschas aunc frestgas e bunas. Dretg e seniester dalla Val Puzzetta existevan aunc entuorn ils 1900 silmeins in miez tozzel menaschis cun roda d’aua. Els survevan ad Acla, a Fuorns ed ad auters uclauns dil circuit.

Sper la punt dil stradun stat ina casa che ha attratg inagada l’egliada dil viandont ed igl apparat dil fotograf. Cun raschun! Quei baghetg schurmegiaus da vents e lavinas ei staus quei ch’ins seregorda in dils pli bein situai mulins da nossa cuntrada. El pusava pascheivel encunter il grep en cumpignia d’in clavaziel cun nuegl da cauras.

Sia fuorma primara pudess derivar dil 17avel tschentaner, mo la memoria dils vegls tonscha silpli entochen Toni Giger, numnaus Toni punt. El po haver trafficau cheu all’entschatta dil 19avel. Duront in ed in quart tschentaner ein las famiglias Bearth stadas ferm unidas cul destin da quei mulin, lur casa paterna entochen ils 1890 circa. Las treis davosas generaziuns da muliners ein aunc en regurdonza: Gion Martin (1818-1887) che ha avdau la casa-mulin, Gion Battesta ch’ei naschius leu 1857 e Gion Antoni (1896—1974) che ha mulau entochen quater onns avon sia mort. Ditg ha il muliner Biart, sco ins scheva pil solit, surviu ils vischins da Fuorns ed Acla, pli tard era quels da Pardé e Platta ed ils davos 25 onns ils purs dall’entira Val Medel.

Ei fuss denton falliu da crer ch’il vegl mulin da Fuorns hagi mulau senza interrupziun. Ina dallas pli veglias fotografias, probabel d’avon 1900, fa ver la roda sil schetg en ina rama da lenna rodunda ed ina suosta encunter la preit-sut dalla casa. Ina foto da Meisser, fatga da mesastad 1910, muossa il baghetg bess bravamein a bandun. Sil vial avon casa crescha pastg, la roda ei senza canals ed il piogn buca praticabels. Tenor in maletg digl uost 1924 perencunter ein il piogn ed il conduct da canals refatgs e l’aua promta da curdar sillas palas dalla roda gronda.

Entochen 1950 biabein han las canals-mulin menau l’aua dil Rein da Fuorns silla rod’aulta; allura ei l’era dalla tracziun electrica arrivada ed ha purtau levgera per in tschuppel onns, pertgei ils da Summedel mettevan o bia graun. Entuorn ils 1970 ha dr. iur. Adolf von Orelli acquistau il baghetg e midau el en ina casa da vacanzas alla moda veglia. Las installaziuns ein idas senza far gronda canera a Thalwil nua ch’ellas duessen sepresentar in di el museum regiunal dalla «Resgia veglia».

Dil crest caplutta anora havess ins viu avon decennis treis, quater interessants casetgs silla riva dretga digl ual furibund. Dus stevan sut la via vedra. El fallun cun ina biala roda zanistrera da quater bratschs vegneva ei fullau glin e fatg o giutta. Pauc su suandava in pign baghetg, gia en decadenza ils anno 1910. Quei ei stau inagada in indrez mecanic, probabel il mulinet dallas soras Truaisch, las schinumnadas «Mettas da Fuorns».

El prau numnaus Bulettas gest sur il vial sesanflava in vegl mulin cun rod’aulta, propi il tip d’ina casetta da cuolm culla fatscha e cantunadas da mir viers il sid. Sia historia ei varionta. El po datar dils 1874; quei paleisa silmeins sia roda d’empalms che cupida aunc oz encunter in baghetg dall’ucliva da Fuorns. Ils 1930 eis el vegnius transformaus en in fallun. Probabel pudeva il bien mulin dils Bearths ussa satisfar cumpleinamein als basegns da Fuorns e contuorn. Forsa eisi era stau il dretg mument da remplazzar in vegl fallun sut via che era ius en decadenza suenter l’emprema uiara mundiala. Il niev intent ha midau bravamein la cumparsa dadens e dado. Ina preit dad aissas ha remplazzau il mir d’antruras. Era ils proprietaris ein sescumiai enteifer ils onns. A Rest e Martin Fidel Giger ei succedius Sep Truaisch. Sia brit Benedicta Truaisch-Candinas ha saviu raquintar co ei mava da fullar glin e far o ieli alla moda veglia.

Il fallun da Bulettas ei fetg sempels e tipics malgrad ch’ei setracta d’in indrez bravamein tardiv. Sia rod’aulta cun quater bratschs e 20 palas fa dus meters diameter. In arver da tschun meters lunghezia aulza il pisun grond che fuola glin e coniv ed ils dus pisuns pli levs che smaccan semglin e fan o giutta. La suletta finiastra dat viers miezdi, exactamein oppost ei l’entrada e dretg in torchel per far o ieli.

Ils onns 1970 eisi vegniu critic pil fallun scardaliu. Dunna Benedicta Truaisch ed auters ein s’engaschai per salvar el ella val. Era l’uniun da cura e trafflc ei s’interessada pigl object ed ha fatg rugalar il tetg. Ad Adolf Gähwiler d’Aschera ed a dr. H. Brütsch da Winterthur eis ei alla finala reussiu d’acquistar il bi fallunet da Fuorns pil museum da Ballenberg ella Surselva bernesa. L’entschatta november 1978 ei igl entir fallun vegnius demontaus toc per toc e transportaus sur cuolms e vals. Dapi lu stat quei prezius relict dalla cultura purila medelina sigl areal dil museum da Ballenberg allas rivas dil lag da Brienz. Leu sut tschiel aviert vegn el admiraus di per di da numerus visitaders. Siu destin semeglia empau quel da tons e tons emigrants ord tiara romontscha.

In tschancunet sul fallun da Sep Truaisch, mo ualti datier digl ual, stat ina hetta nua ch’ils frars Venzin, oravontut il Gion Giusep (1856—1932), numnaus «il Ventura», e siu fegl Leci (1893—1978) barschavan in excellent vinars d’ansauna, ton pils Medelins sco per biars fideivels clients d’ordeifer. Il menaschi ei serraus dapi 1968/70; schenta dalla detta liunga hagi vonzei engulau broccas e brocs e vanauns.

Silla riva seniastra dil dargun, gest agl ur dalla via vedra, resortevan dus baghetgs che han medemamein piars lur contura e funcziun. In era la cascharia communabla, midada d’in Medelin sesents ordeifer en ina casada vacanzas. Pauc plinensi havevan entgins vischins da Summedel construiu ina resgia ils anno 1924. La rod’aulta ha surschau ils 1955 siu pensum alla forza electrica. Surura ha la lavina da Darusas digl avrel 1975 destruiu totalmein quella resgia da muntogna.

Denter Fuorns e Pardé fuss d’encurir in mulinet che ha senza dubi era surviu a Catinauns — smesaus d’ina terribla lavina ils 12 da december 1808 — ed ad auters loghens habitai che existan buca pli. La Plaunca da Mulins dadens S. Roc ei in indezi che basta.

Drual e Matergia

Tgi seregorda aunc dil vegl mulin cun rod’aulta giudem la Val da Drual el schinumnau Plaun d’Uaul allas rivas dil Rein-miez? Biars decennis, gie schizun tschentaners ha el era surviu als vischins da Platta, Baselgia e Pardé, fetg da vegl aunc ad in u dus uclauns gualsers ch’existan buca pli. Ursus de Medéll (Carli Giger) che enconuscheva bein il mulin dalla Val da Drual, ha buca per nuot undrau siu inschignus muliner ella risdada culturala «Tagliar seif». Sfatgs d’ina lavina eis el vegnius reconstruius plinensi sur la via veglia da Matergia nua ch’el stat aunc oz. La gronda part digl indrez plazzaus el local che schai encunter munt deriva dil renomau catschadur, mistergner e cavacristallas Vigeli Pally ni Vigeli dallas Islas sco el vegneva per ordinari numnaus enta Medel. Gion Battesta Venzin da Drual ha habitau cheu ella part davontier. Suten era endrizzau ina fravia. S’entelli che Medel ha giu in triep fravias, sper la via veglia ed agl ur dil stradun. Enzacons fravis naschi avon prest tschien onns veglien star sco representants da quei zun undreivel mistregn: Giaqhen Antoni Giger a Platta, Roc Bundi, Sep Maria Beeli, Sep Martin Beeli e Carli Antoni Pally, tuts a Curaglia.

Pli tard ha Luis Venzin da Drual cumprau il mulin e fatg il muliner. Ils 1977 circa ha Fidel Lutz da Curaglia cumprau il baghetg da Luis Venzin (†1982) e fatg tetg per ch’el mondi buc en decadenza. — Encunter in crest sut la via da Matergia sepusava da pli da vegl in fallun cun roda d’aua. Era quel ei staus el raiun ed affar dils Venzins. Las canals eran montadas sin posts e menavan l’aua sur la via ora. Restau eisi mo las ruinas da crappa. 

La fracziun da Mutschnengia

cavegliada orasum la Tgamussa mava a moler ella val vischinonta, el Mulin veder; quei num local vegn aunc duvraus ozildi. La malaura digl onn 1834 ha demoliu il baghetg staus il davos en possess da statalter Francestg Giger.

Curaglia

1846 ha la vischnaunca concediu al rutinau Vigeli Pally (1820—1902) in sulom per construir ina resgia giu las Islas, la planiretta che schai silla riva seniastra dil Rein-miez. Il Vigeli che haveva in dun aparti per indrezs mecanics ha beinprest endrizzau en resgia e luvratori; mulin e fallun havev’el probabel installau gia enzacons onns avon. Giu da Mutschnengia ha el rabitschau las molas dil mulin devastau, ha cumprau ils plats resgia e fabricau sez igl ulteriur uorden. Per carschentar igl onz strebel Ual da Mutschnengia ha el menau neutier l’aua dil Dutg dalla Val da Crusch. Mo ferdaglia unviarns cun auas che sbuglievan mordio han sfurzau il Vigeli da dislocar ses indrezs novs oragiu Falandra (resp. Fuola u Flandra) silla costa dretga dil Rein-miez. La Val Plattas furneva cheu aua en abundonza. Molas novas ston neu; quellas vi da tschei maun eran forsa empau isadas u memia grevas per vegnir runadas neu sul Rein. Il factotum da Falandra va vi l’Uorscha per molas resch novas ed endrezza siu mulin pli bials che avon. Mo siu plascher dall’ovra finida ei cuorts; in grev accident da catscha igl onn 1877 fa el invalids per veta duronta.

Anno 1903 ha Sep Maria Capeder cumprau il mulin dil Vigeli e transportau el si Curaglia sut il hotel Scopi. Il dutg dil vischinadi ei immediat staus promts da sebetter ellas palas dalla roda-lenn. Dumeni Bundi ha cuntinuau la tradiziun fagend scrinari-muliner. Entuorn ils 1950 ei succediu la disfatga definitiva.

Dadoragiu Curaglia, in tschancunet sur il davos caraun dil stradun che meina viers las aclas da Darein, stava da vegl il mulin dils Peders (quei fuss la versiun cuorta da Capeder). Il Rein dalla Val Plattas ha scuau naven quei mulin dall’Acla sut il settember 1868. Il muliner ha pudiu sesalvar il davos mument. Ina suletta mola ei vanzada sil toc ch’ins numna aunc oz Frust la Mola.

Buca lunsch sut Curaglia sper la punt dalla via nova dil Lucmagn han Sep Antoni Pally e Gion Maria Bundi eregiu anno 1877 ina resgia, in mulin ed el pign baghetg annex in fallun cun pella e torchel. Ina roda bastava pils treis indrezs. La construcziun da lenn deriva per part si dallas Islas, vul dir dalla resgia dil Vigeli Pally. L’aua dalla Val Plattas, menada neutier in dètg tschancun en canals da lenn, fageva ir la roda tut insurin. Cura che resgiader e muliner Sep Antoni Pally (1846—1916) ei ius vi ella perpetnadad ha siu fegl dil medem num artau ils baghetgs. Quei mat vegl (morts 1944) ei staus duront decennis in fideivel resgiader e muliner o la Resgia veglia. Cu el ha muncau, ein mistral Hermann e siu frar Walter Lutz, che havevan luvrau savens cugl aug Sep Antoni, daventai possessurs da resgia e mulin. E quei ein els aunc oz. Entochen els 1960 u pauc dapli han ins duvrau stediamein ils vegls cundrezs. Mo dapi lu ei l’explotaziun sistida damai ch’ei havess basignau grondas reparaturas per segirar ina buna funcziun.

Cheu ei il liug d’aschuntar il suandont. Anno 1918 havevan mistral Bundi ed ils frars Gion e Sep Antoni Lutz da Curaglia installau ina pintga ovra electrica che furneva forza e glisch ton als stabiliments numnai sco al vitg. — Sper ils Bearths e Pallys udess ad ina tiarza schlatta da muliners medelins ina menziun bein meritada: ils Albins, ton il Gion Valentin sco il Peder Librat naschi 1791 resp. 1818. Mo dad els san ins pauc.

Soliva

Glieud pli passada sa aunc situar si resp. enta Mulins allas rivas dil Rein da Plattas las ruinas d’in baghetg cun rod’aulta. El steva leu da vegl en cumpignia d’in fallun en in’uclivetta svanida. Havend buc avunda aua per muentar ina roda sigl ault sulegliv da Soliva, stuevan ils purs descender cul graun giu Mulins e purtar la frina sin senda stentusa ensi. Igl Ual dalla Val Plattas havess aunc ditg giu peda e forza da far rudi-rudiala culla roda si Mulins; mo la malaura dil settember 1868 ha muentau la bova dil Blau; quella ed ulteriuras auas grondas ein dadas bravamein a dies al vegl mulin ed han fatg cul moler ina fin. Ins sa dir che Peder Lutz da Soliva seigi staus il davos muliner. Sblihi ein ils nums dils purs e dallas puras che han mulau cheu pli baul per las uclivas dils aults.

Pardatsch

che ei stau a sias uras in uclaun habitau sur onn, possedeva senza dubi siu indrez da moler ella Val Mulina. Tgi che passa quella valletta po sedumandar cun tutta raschun sche Biscuolm, l’anteriura aultsituada ucliva, haveva in agen mulin u era dependenta d’in tal giu ella val.

Schreibe einen Kommentar