Reminiscenzas ord il „Diurnal“ de Dr. Placi Berther, Mustér

Publlcau da Gion Disch, secr. guv., ella Gasetta Romontscha 1928/99.

Oz, ils 10 da matg, sil di che la hodierna numera della Gasetta Romontscha compara puspei, secompleneschan gest 25 onns gia, in quart tschentaner pia, che Dr. Placi Berther de Mustér ha dau si siu niebel spért. Segiramein seregordan aunc bein biars de ses contemporans de quei bien, premurau e misericordeivel miedi ed amitg dil pievel, al qual el ha giu surviu fideivlamein en tonts uffecis varga 50 onns nunstunclenteivlamein. Morts ella vegliadetgna de 78 onns suenter cuorta malsogna, ha el giu saviu sesparter da quest pauper mund bein consolaus cun la satisfacziun d’ esser staus in bien fegl e frar, la petga de ses geniturs e fargliuns, in bien vischin, premurau miedi e prus e conscienzius official sin tuts posts sin ils quals la confidomza de cumin e vischnaunca han el giu tschentau. El ei insumma staus in um de bien plaid, fatg ed exempel per giuven e vegl. En sia memoria e stimulaus ed encuraschaus dals bials plaids de nies aultreveriu e preziau pader Baseli Berther O. S. B., screts en sia intressanta publicaziun ella Gasetta Romontscha: „Avon onns“, entscheiv’ jeu a publicar ord veglias brevs e notandas de litinent Giohen Mathias Berther e de siu fegl Placi Berther, entginas reminiscenzas, ord las qualas scadin po veser, che gia nos vegls havevan era en lur temps de batter cun adversitads, contrasts, discumets e miserias schi bein sco nus. Lein suondar lur exempel e purtar las cruschs termessas a nus cun resignaziun e pazienzia, passont els fastitgs de nies divin salvader e mussader, che ha gie priu sin sesez per amur nossa la pli greva de tuttas.

Ord ina brev dils 9 d’uost 1836, ch’ ei ida da Mustér en Frontscha interesseschan forsa las suondontas communicaziuns ils lecturs:

„Nus vein uonn in onn miserabel schliet. Tier esser faliu il fein e graun e rasdiv, aunc la malsognia della moria avont esch. Giu’l Tirol tochen tier nos confins, en Valtellina, Clavenna e tochen sil cuolm Spligia, a Glion, a Ligiaun, nua ch’ ei vultan uonn chei sappien gnianc far la fiera de Ligeun, pertgei per tutta l’ Italia ei la malsogna pli u meins rasada, a Com, Mendris e giu sper il lag maior fa ella fetg grob, a Ligieun ein biars morts, mo aunc pli biars fugi. Cun tut quei squetscha la malsegirezia sil pievel, ch’ ins sa buca, co quei semeina ora. Ins sa gnanc sch’ ins sa semanar ensanua a vender quels paucs armauls ch’ein cun gronda miseria rengliai ora igl unviern vargau ed ussa han ins buca fretg d’envernar e buca saver co far cun els, sche Dieus arva buca ina porta, sche ei quei aunc pli mal che fallir il fretg. Tons deivets e buca daners ed aunc buca de migliar ne per gleut ne per tiers! Per igl avegnir miseria mai sudida, muria e fomaz avon casa e lein rugar Niessegner ch’ el gidi. Ei vegn fatg bien trasora, ch’ el pertgiri da talas disgrazias, el vegn forsa udir nies rugar!“

Ils 30 d’ october 1837.

„Quest matg vargau sil cussegl grond a Cuera ei stau la questiun nua meter la scola cantonala ed

ei stau curdau ora il pli de meter ella a Cuera, sche igl uestg mondi en las condiziuns che la venerabla claustra era ida en. Igl uestg ha buca voliu sefar dependents dil cussegl d’educaziun e quel ha buca vuliu ceder sias competenzas e buca vuliu contractar cun igl uestg. Aschia ein ins sedecidius de ussa schar la scola vinavon a Mustér ed ins fa leu grondas preparaziuns ed organisaziuns ed ei ussa gia annunziau 80 students e vegn ad in vegnir.“

Ils 12 d’uost 1838 scriva il medem scarvont alla medema adressa per conclusiun de sia brev il suondont:

„Novadats sai jeu auter pauc tgei dar. Glei stau da fein tochen S. Placi in onn fritgeivel e dau bia e bien, suenter encuntercomi ha ei in entir meins buca pluviu, aschia che ils funs ein tuts schi cotschens sco ina aissa, resalvont quei che ei vegniu schuau, ers, maghers, mises ed alps ein barschai ed han pitiu fetg il schetg e denter en ei stau in grond freit. Ussa ha ei puspei dau ina abuldonta plievia e mo en treis dis fa ei autra tschera. Ils praus entscheivan a sefar grischs, il graun che era buca schon barschaus ei ussa gartiaus.

N. N. ei a casa, vegnius da Ruma, va a schuar di e notg e buca mo el, era ils auters possessurs dellas auas durmevan buca la notg duront il temps dellas caliras.“

Ils 22 d‘ october 1839.

„Nus vein giu in suffel che ha caschunau gronds dons, el ha bess per tiara chischnes cun graun sisu, scuvretg tuts ils baghetgs purtond naven ils tetgs. Las schetgias ein ruinadas tal’ uisa ch’ ins vesa per exempel en quella de Disla mo enqual plonta sidretg ed en las autras ei tut per tiara en bia loghens. Las auas han puspei priu naven suenter il Rhein quei pauc che era restau baghetgs e chischnes. Tier tut havein nus giu la malsogna della biestga, tgauras, nuorsas e pors, buca gest de piarder, schege chei ne magliavan ne buevan dus, treis dis, mo gudement havein nus giu nuot. Ussa denton eis ei calau!“

Ils 23 de matg 1840.

Von 15 dis ei barschau giu Breil el vitg 15 casas e 20 clavaus. Il fiug ei ruts ora en casa de sgr. maior Casper Latour. Barschadas ein las casas dil Cabiallaveta e dil Bannerherr Balleta, quella dil scarvon Gion, la quala Gion Mathias Capaul haveva cumprau e la sia atgna e quella de mistral Fink e Giachen Luregn ed autras che jeu enconuschel buc e quella dil maior Casper e quei cun tut las mobilias. Ton anetg eis ei stau iu e schei fuss buca stau bia pievel, sche fuss ei aunc barschau pli bia. Da Mustér ei era stau giu 40 umens a gidar, essent ch’ ins haveva viu il fiug tscheu si sil mument.

A Mustér ei stau pegliau fiug la schetga de Disla tras barschar rumians de metter truffels dil Toni Casaulta si Runfoppa. Ei ha pegliau en treis loghens en temps d’ ina gronda schetgira. Per ventira ei il pievel tras tuccar de stuornas currius ensemen e seduvrau ton cun tratsch e pinar ord denter, chei han podiu riscuder, che tut smervegliava sco sur d’ ina gronda miracla!, nua ch’ ei era de supponer e temer, de vegnir per quei che nus havevan, uauls e baghetgs, sin in stermentus suffel en gronda schetgira e quella gronda furia dellas flommas de glez mument.

Mender eis ei iu a Domat. Leu ei pegliau fiug in uaul ed ei han stoviu schar barschar 8 dis ed 8 notgs ed ei barschau giu uauls per in snueivel prezi, schegie che las vischnauncas leu d’ entuorn cun il marcau de Cuera han gedau a dustar, sche han ins buca pudiu retener.

Il Papa ha concediu de better giu intons firaus e schlargiau l’ obligaziun de ir a messa quels firaus schlargiai tras domondar digl Uestg e lez sin insinuaziun ed instanzia della suprastonza dil corpus catholicum e quei ha dau e dat in tumult ed attaccas denter ils purs. Tgi vul e tgi vul buc. Vischnauncas prendan puspei si, autras betan giu. Tgi fa ina caussa e tgi fa l’ autra. Ina part prers ein encunter, auters ein per la bulla. A Mustér ein prers e paders ed ils signurs tuts per la bulla dil Papa. Ussa spetga tut sil di de cumin, e tgei che severifichescha.

Ils 4 de February 1841.

Aunc ina declaronza ariguard la mal’ aura, la quala ha fatg quest atun. Da s. Mihel erei numnadamein dau giu ina gronda neiv. Quella era tut terreinada. Ils 25 d’ october ha la mal’ aura puspei entschiet ed ei dau giu ina gronda neivada de 6 quartas giu eis praus. Il neiver ei ius vi en plievia ed en 24 uras ei la neiv stada ora totalmein tras l’ aua caulda chei dada lien e la plievia ha cuzzau 72 uras senza calar si e ha mess la populaziun en temas e sgarschurs e ha caschunau sgarscheivels dons. Sur Madernal ei rut giu 3 darguns, in oradem sur la casa dal Benedetg Schwarz. Quel ha priu sia entschata si Mun, ei vegnius giu e ha stuschau la casa e ha mez sut 1500 fests prau. Lauter en sur la casa digl Augustin, in sgarscheivel dargun, ha denton buca fatg donn alla casa, mo ei ruts en in nuegl, ha mazau 3 armauls e mez sut bia prau. Aunc pli anen ei vegniu giu in snueivel dargun tochen Rhein ed en via han ins stoviu far grondas punts schetgas per haver transit.

Era Disla ha pitiu bia. Dus darguns ein vegni giu e han mess sut bien prau e sut en ed ora ha il Rhein migliau ora zun bia. Il vitg ei staus en grond prighel e tema, denton eis ei restau tier la gronda gallera e crapparia.

Las plauncas sur il vitg Mustér, Cons, Latis e Dargun, insumma pertutanavon han fiers squatschs e bovas. Si tier la seif dil Run ei rut ora in dargun che ei vegnius da val Vallatscha giu entochen giu la resgia della claustra e fatg in grondissim donn.

Insumma, vegnend neu per Numnasontga della fiera de Ligeun a Medel, hai jeu manegiau che la val sei viulta entuorn, ed aunc pli matgiert hai pariu a mi, vegnend o Mumpé, vesend la midada succedida a Mustér en quei temps. Igl ei pilver ruinas dapertut. Ussa ha la neiv cuvretg en las devastaziuns, mo cu quella va naven fa tut ina tresta tschera, ei drova bia quosts e breigias per restabilir impau impau e bia vegn mai pli en siu esser.

Ei fuss tscheiver, mo aunc ussa ha negin fatg nuot oreifer igl Oberkeit in di en casa mia, cun caschun d’ ina sesiun en in process, che sigr. Cabernard ha giu «neunter siu sir, sigr. mistral Schmet, il qual ha giu empermess al Cabernard de dar ad el 500 renschs sch’ el vegni mistral. Silsuenter vuleva el buca pagar, mo el ei vegnius constrenschius de pagar tenor empermischun. La fatschenta ei stada caulda e liunga.

Ils 30 Xtr. 1842.

La stad vargada ha la schetgira continuau ton ferm, chei ha dau zun pauc fretg. Sulet quei avantatg eis ei stau, demai che tut barschava, ha la gleut empriu cheutras de schuar ed han aschia uonn schon fatg grondas e grevas lavurs per rabitschar tier auas de schuar e quei ei sin igl avegnir da grond etel ed avantatg per il pievel. Igl avantatg ei pli gronds ch’ il donn pitiu. Cheutras ein biars vegni perderts. Entras la fallida dil fretg ei la fiera era fallida sil general, de maniera che la glieut ei strusch vegnida libra della biestga per pauc ed aunc ussa eis ei marcadonts che van cun ils tiers naven dalla fiera de Ligeun pil mund entuorn e san buca vender, quei ei la biestga mascla, la biestga feminina ha aunc giu tratg andantamein.

Ils 11 da 7tbr. 1844.

Ei vegn ad esser mal uonn. Ils tiers vultan pagar nuotzun ussa ed en stai ina caraschia entochen da cheu pertgei che en l’Italia ei tut la raccolta, resalvont la seida, fallida e la biestga ha negina tscherca pli. Cun tgei far daners? Nua ir culs tiers?

Ils 11 de Ianuari 1845.

Nus, enstagl esser nevi en per in criu unviern, havein suenter s. Martin aunc buca viu neiv. Ei fa ina stad e buca unviern, adina terrein e bial’ aura e havein gronda miseria cun il stillar e cun las cauras, biaras ein aunc buca stadas en nuegl.

Ils 3 de matg 1846.

Ariguard la via de fier eisei contractau ed ordinau da far si per nossa vallada e sur il quolm s. Maria. La sozietat che ha interpriu la construcziun ha voliu quella direcziun, schiglioc havessan las partidas adversarias luvrau encunter, chei fuss mai vegniu baghiau tier nus.

La via de communicaziun vegn ussa finida entochen Glion ed il plan ei de continuar cun sia construcziun enteifer 2 onns entochen Mustér, bein ch’il cumin sto pagar il tscheins dil capital che la via quosta entochen chei curdas de pagar las ratas ch’ il cantun dat per far quella via.

Era il cantun Tessin ha dau la concessiun de far la via de fier cun quella positiva garanzia, ch’ ella vegni manada sur s. Maria e negliu auter. Vegn ella fatga, sche sto ella cheutras.

1854 han ils purs de Vitg-Mustér entschiet a luvrar sil funs ils 5 d’ avrel. Tut avrel ei stau stupenta, bun’ aura, gie bia dis ha ei fatg fetg caul. Ils 8 de matg ein ils Berthers da fetg bial’ aura i a mises ed ei era terrein entochen sum. A far fein han ins entschiet ils 14 de fenadur. (Ins haveva da gliez temps aunc

buca tontas preschas, sco ussa.). Ils 21 d’uost han ins tratg ora il glin, entschiet a meder ils 11 de settember e finiu ils 21 dil medem meins. Quei onn ei vegniu fatg mundi ils 5 de matg, dau lartg ne per bual la biestga armentiva ils 4 d’october, cargau Russein ils 27 de zercladur e scargau ils 18 de settember. Sin 12 curtaunas seghel ha ei dau quei onn 80 curtaunas graun a Fontauna su ed a Latis sin 10 curtaunas salin 62 curtaunas e sin 2 curtaunas mistira ella medema accla 28 curtaunas de quei garnezi.

Igl onn 1854 ei stau in bien onn de fretg e de buna sanadad per glieut e tiers.

1855. Cun la lavur dil funs ei vegniu entschiet ils 20 d’avrel a Latis. (In’acla de maneivel della baselgia de s. Gions sur il mir encunter mesa-notg-sera.) Igl ei aunc bia neiv. Nus havein mediu il davos èr per ils 4 d’october, ina salin a Turtengia. En general ei aunc de far bia èrs e stublas. Ils 11 de matg essan nus stai i a mises, ei fageva freid ed els plauns fuva aunc bia neiv. 1855 ei en tut stau in onn tardiv.

Mundi ei vegniu fatg ils 19 de matg, dau lartg ils 10 d’october, cargau ad alp sco onn ils 27 de zercladur e scargau ils 19 de settember. Semnau havein nus a Turtengia 9 curtaunas seghel, 3 salin ed 8 mistira e fatg 66 curtaunas seghel, 26 salin ed 83 mistira. A Latis havein nus semnau 3 seghel, 21/2 salin e 21/2 mistira e fatg 30 seghel, 25 salin e 34 mistira. A Fontauna sura semnau 10 seghel, 3 salin e 12 mistira. Scudiu 67 seghel, 25 salin e 72 mistira.

1856. Cun las lavurs premavaunas havein nus entschiet ils 28 de mars ed arar ils 4 d’ avrel. Igl 1 d’ avrel fuva tut terrein tochen sum e strusch stau neiv naven dil december. Cura ch’ ins ha cargau ad alp ils 25 de zercladur fuv’ei terrein entochen sissum la pézza e dariet iarva dapertut. Igl entir zercladur ora ha ei dau bia plievia da bun’ aura. Ils 21 de settember han tut las alps stoviu vegnir discargadas muort la neiv. Ils fretgs eran pri si ualti bein, nominativamein ils èrs. Il settember ha ei fatg tras a tras mal’ aura cun plievia mintga di, aschia ch’ igl ei stau hanau de prender si il fretg. Mundi han ins giu fatg ils 26 d’ avrel, dau lartg ils 6 d’october cun fetg pauc pastg. Semnau havein nus giu a Turtengia 12 curtaunas seghel, 4 salin, 61/2 mistira; a Fontauna su 15 seghel, 5 salin e 10 mistira; a Latis, 11/2 seghel e 5 salin e scudiu ora ne fatg graun a Turtengia 97 curtaunas seghel, 28 salin, 77 mistira; a Fontauna 94 seghel, 8 salin e 160 mistira; a Latis 8 seghel e 32 salin.

1857 havein nus entschiet a luvrar ils funs ils 4 d’ avrel, nua ch’ igl era terrein entochen sisum ils Plauns e Quoz. Ils 12 d’ avrel ha ei dau 1/2 bratsch neiv e per ils 17 ei puspei vegniu ora bial’ aura. La stad ei stada fetg caulda e schetga. Praus seccs ein stai barschai e han dau pauc fein e risdiv. Persuenter ha ins fatg stupent bien graun e dariet e buns truffels — bien e bia vin, mo buca sin nossas plauncas —. Ils 5 d’ october ha ei entschiet a plover e continuau cun plievia pauc ni bia entochen ils 10 mintga di. Quei di ei la neiv vegnida entochen giu els praus. Suenter ha ei fatg in oreifer bi atun. Entochen igl 1 november ha ei mai schelau ne dau purginas. Entochen ils 27 de november ha ei fatg bial’ aura ed ei ha mai pudiu catschar bischa entochen els praus.

Fatg mundi han ins ils 11 de matg e dau lartg ils 14 d’october. Cargau en Russein ils 27 de zercladur e scargau ils 16 de settember.

Semnau havein nus giu a Turtengia curtaunas: 10 seghel, 4 salin e 6 mistira e scudiu: 128 seghel, 28 salin ed 80 mistira. Semnau a Fontauna su curtaunas: 15 seghel, 5 salin e 13 mistira e fatg graun: 165 seghel, 41 salin e 95 mistira. Semnau a Latis curtaunas: 4seghel e 5 salin e fatg 36 seghel e 42 salin.

1858 igl onn della neiv gronda.

Anno 1858 han ils purs entschiet a Mustér cun las lavurs dil funs ils 6 d’ avrel. Ils emprems dis d’ avrel entochen ils 10 havev’ ei ploviu e bischau di per di. Naven da quei di entochen igl 1 de matg ha ei fatg fetg bial’ aura, caul e schetg en in contin. In bien fagugn haveva terrenau sido la neiv tochen sum. Ils praus eran bi verts ed ils ers pruievan gia bein. Ils 30 d’ avrel era la biestga a quolm stada tudi a pastg oraviert. Quei di ha ei entschiet a smusagnar.

La notg sin igl 1 de matg ha ei ploviu, la damaun ha ei d’aura sut entschiet a bischar. La sera er’ei circa 11/2 quarta neiv. Il Chronist, Dr. Placi Berther scriva: „Ei neiva e cufla, tuna e camegia el medem temps“. Ils 2 de matg er’ ei pli ch’ in bratsch stagna e greva neiv e neveva vinavon pir che mai. La sera han ins mesirau 11/2 bratsch neiv. Ils 3 de matg ha ei neviu de bun’ aura vinavon e la neiv schischeva en in’ altezia de ca 10 quartas vedras, schi stagna ch’ ins pudeva buc atras.

Ils Berthers han termess 4 umens a Plaun grond, nua ch’els havevan il muvel a quolm, per far daischa, ni vegnir cun la biestga giu ella vischinonta accla Turtengia. Schege ch’ ei era aunc la sera avon stau manteniu via entochen tier ils baghetgs de quell’ acla, sche han quels umens tutina buca pudiu rumper atras ed ein arrivai mo entochen si tier la muschna gronda sul clavau de Turtengia (ca. 100 pass lunsch) e stoviu turnar anavos.

Giud il tetg casa, — dapi il di de Daniev 1841 possedeva la familia Berther la schinumnada casa Cumin a Mustér, che litinent Giochen Mathias Berther haveva giu cumprau de mistral Fidel Cabernard — han ins stoviu better giu la neiv, che vuleva sfraccar en il tetgam stent sin tetg en pei veseva in um, viults encunter il spitg buca sur la neiv ora, essend che quella vargava sur el ora. En „Cons“ ha Dr. Berther masirau la neiv, che era 10 quartas novas aulta. Tutas petgas, seifs e mirs eran cuvretgs en totalmein.

Allas 6 della sera circa ha ei calau de neiver. Ils 4 era bial’ aura e 0° Reamur temperatura, la damaun allas siat.

La neiv ei ida ora dal tut per ils 17 de matg els praus ed ils 19 han ils vischins turnau a metter las nuorsas sin pastira.

Il matg ha insumma fatg schliet cun bia plievia, bischas e freid, aschia ch’ ins ha stoviu tener en nuegl las cauras entochen ils 27.

All’entschatta zercladur ha ei fatg bial’aura caul e schetg entochen ils 15, per sort ch’ ei berschava e la secunda mesadat ha puspei fatg freid e plievias, sferdalontas, e purginas han schau crescher pauc. Aschia ha ei continuau tut il fenadur ora cun schliat’ aura, plievias, freid e neivs novas els aults.

Igl uost ha entschiet cun bial’ aura, mo quella ei stada de pign quoz, vegnend puspei variabla e bletscha. Dumengia dil Perdun ils 22 d’ uost ei la neiv vegnida giu entochen els praus. Suenter 3 dis de bial’ aura ha ei puspei turnau a plover e bischar.

Il settember ha fatg bial’ aura e caul tochen ils 17 e quei ha gidau fetg bein ils ers. Russein ha scargau l’alp gia ils 16 e Cristallina ils 18.

Igl october ha fatg bial’aura otg dis, suenter ha ei pluviu e bess ils 14 la neiv. Quindisch dis eis ei lu puspei stau bi entochen ils 29. Sin quei di ha l’ aura sut survegniu il surmaun che ha purtau neiv e cufla e gronda ferdaglia.

Anno 1858 ha ei dau generalmein pauc fein e risdiv, e quasi nuot en praus secs, els maghers e quolms. Aschia selamenta il Chronist ch’ il fein seigi gia baul igl atun staus fetg cars, frs. 6 entochen 8 il fiertel. (2 m3). La biestga ha pagau pauc essend pauc tschercada e senza tili. Las fieras seigen idas mal. Era graun hagi calau bia dagl onn avon, ins hagi stoviu secuntentar cun ina tiarza ed era truffels hagi ei dau paucs ed ils daners finden scarts.

Mundi han ins fatg quei onn ils 30 d’ avrel e dau lartg ils 9 d’ october. Cargau en Russein ils 30 de zercladur e scargau ils 23 de settember.

Raccolta dil graun en las treis aclas gia menzionadas. Curtaunas: Turtengia semnau 10 seghel, 3 salin e 3 mistira e fatg 88 seghel, 24 salin, e 51 mistira. Fontauna: semnau 151/2 seghel, ed 11 mistira e scudiu 103 seghel e 109 mistira. Latis: semnau 31/2 seghel e 4 salin e scudiu 22 seghel e 38 salin.

1859. Il schaner ha giu de bia neiv, la quala ei curdada en in per gadas. Sueater ha ei il bia fatg bial’ aura ed en general ualti freid. Pil fevrer ora havein nus giu en general bun’ aura e bial’ aura. Il mars encuntercomi ha entschiet criu, mo suenter eis el setempraus, ei regia il fagugn, aschia ch’ igl ei iu ora bia neiv ed era fetg bia terrein, tuttavia giu da sut, nua che la glieud entschavevan gia a luvrar. Ils 4 ha ei midau luft, vegniu neiv e freid. Ils dus enprems dis d‘avrel mussava il barometer – 71/2° R. Da lu naven entochen ils 10 ha ei fatg buna e bial’aura cun fagugn. Ils proxims 15 dis ein stai freids cun bischas e plievia. Dals 25 naven bial’ aura e bun’ aura, aschia ch’ ei crescha bi e bein. Matg igl 1 plova, ils 2 biala e bun’ aura. Ei crescha pulit. Igl ei bi verd dapertut e terrein entochen sum. Si Plaun grond (cuolm encunter mesa-notg de Mustér) ei sulet el plaun in toc neiv, fertont ch il run dil mises ei bi verds. Entochen miez matg ha ei fatg aschia bial’ aura. Sin ils 14 ha ei dau ina purgina ed entochen ils 20 sei stau bia nibel e freid, mo da quei di naven bun’ aura e bial’ aura cun enqual bien uradi denter. Sil funs ei stupenta pareta cun bi fein ed ils èrs ein gia de zerclar.

Il zercladur ha fatg en general bien, ei ha dau de bia plievia cun dis sereins e caulds denter e sil funs ei carschiu bein. Il fenadur ha fatg bi entochen ils 8 cun gronda calira. Quei di ha ei dau in uradiet. Suenter ha ei fatg fin ils 21 fetg bial’ aura, calira ch’ei brischa, mo da quei di naven ha ei dau bia plievia ed ei stau bia nibel entochen ils 31 che ha serrau giu cun bial’ aura. Ils emprems dis d’ uost ein stai bials e caulds. Ils 11 ed ils 12 han purtau plievia e suenter ha ei fatg 8 dis bial’ aura. Ils 20 ha ei pluviu ed ils 21 e 22 stau nibel e freid. Dals 23 entochen sin ils 31 havein nus puspei giu bial’ aura. Ils 31 encuntercomi plova, la sera eis ei freid e betta ualti lunsch giu la neiv. Igl 1 de settember eis ei freid e purgina. Dals 2 entochen ils 6 ha ei pluviu, silsuenter fatg 8 dis bialaura cun freid denteren e purginas. Dals 15 tochen ils 18 sei bia plievia e freid, silsuenter entochen il davos bial’ aura il bia.

Pigl october vi ha ei fatg entochen ils 20 en general bial’ aura e bun’ aura. Ils 22 ha ei pluviu ed ils 24 entscheiva a never. Ils 25 ha dau in bratsch neiv. Ei vegn ora serrein ed in pèr dis bial’ aura e bun’ aura. Ils dus davos dis plova e neiva.

Anno 1859 ei vegniu fatg mundi a Mustér ils 4 de matg (Il fatg „mundi“ ei maniau adina, il far ir giud ils praus las nuorsas) e dau lartg ils 8 d’ october. (Sut dar lartg ei adina maniau, schar ira per bual la biestga armentiva.) Cargau l’ alp Russein han ins quei onn ils 28 de zercladur e scargau ils 21 de settember.

Raccolta dil graun: Turtengia semnau seghel 6 Curtaunas, salin 1, mistira 4 e fatg 79 seghel, 7 salin e 33 mistira. Fontauna, semnau seghel 8 curtaunas e mistira 7 e scudiu ora: seghel 70 e mistira 55. Latis: semnau seghel 51/2 curtaunas e 31/2 salin e raccoltau: seghel 53 e salin 34 curtaunas.

1860. Il schaner ei staus en general bials e migeivels e tonaton il bia serein. Fevrer e mars ein stai crius ed han purtau bia neiv. Ils emprems dis d’ avrel ha ei fatg bun‘ aura cun fagugn rnintga di. Dals 4 entochen ils 9 ha ei pluviu pauc ni bia traso e la plievia ha magliau naven cun riet la neiv, aschia ch’ins saveva ils 10 ed ils 11 gia luvrar ils funs, mo gest quels dus dis ha ei dau avon miezdi bia l’ aura sut fetg ferm ed ei, cuflava ed era freid ed era suenter ha l’ aura sut regiu pigl avrel vi, enqual di bischava ei sil di. Ils davos dis han purtau bun’ aura, mo il tschiel era cuvretgs. Ils emprems dis de matg ein stai bials, ils 5 han purtau purgina, sin quei ha ei dau en bun’ aura cun bunas plievias per tut il matg ora, aschia ch’ ei crescha ed ei fetg bi sil funs. La davos’ iamna ha l’ aura midau en freid e bischas.

Ils 8 d’ october havevan ins aunc empau de meder en Carcarola (accla della ven. claustra che la familia Berther haveva a tscheins. Leu serasa ozildi la staziun de Mustér.) Quei di ha ei giu dau ina bischa e nus havein saviu finir a meder pér ils 13 ed ils 16 havein nus raschlau la stubla.

Il zercladur ha ei giu fatg bia bletsch e freid, sulet ils 4 ni 5 davos dis ein stai caulds e sereins. Ils

3 dis de fenadur ha ei fatg freid ed ei ha bischau egl ault. Suenter ha ei fatg biall’ aura entochen ils 9; da quei di naven sei stau nibel il bia cun bia plievia. Era igl uost ha purtau bia plievia, e paucs dis biall’ aura. Il settember ha fatg pauc meglier. La stad ei stada insumma fetg blescha cun nibel e tschiel cuvretg. Sil pli 3 dis in suenter l’ auter, sch’ eis ei iu bein. Igl atun ei staus bletschs, freids e crius cun bischas e neiv.

Igl ei stau fixau de dar lartg ils 12 d’ october. Muort la neiv han ins denton saviu schar ira per bual la biestga e cauras perfin giu de sut pér ils 15 e las nuorsas ils 24 d’october.

Garnezi havein nus semnau quei onn e raccoltau sco suonda:

Turtengia: Semnau 11 curtaunas seghel e fatg 90, salin 2 curtaunas e scudiu 8, mistira 4 e raccoltau 30 curtaunas.

Fontauna: semnau 7 curtaunas seghel, 9 curtaunaus salin e raccoltau 59 curtaunas seghel e 118 curtaunas salin.

Latis: semnau 5 curtaunas seghel e raccoltau 40, 4 curtaunas salin e fatg 40.

Anno 60 han ins giu fatg mundi ils 16 de matg, concludiu de dar lartg sin ils 12 d’october, cargau l’ alp Russein ils 26 de zercladur e scargau ils 17 de settember.

1861. Igl unviern de 1860 sin 61 ei en general staus levs. Las cauras han pudiu ira adina. Il schaner ei il bia staus bials cun bun’ aura. Mo enqual di vegneva la brentina freida. Neiv eis ei pauca e bia rovens e plauncas ein terreinas. Sil di dat in cauld suleigl, aschia ch’ins sa perfin schar ir a pastg las nuorsas! Era il fevrer ha giu entochen ils 11 bial’ aura e bun’ aura e bia terrein. Suenter ha ei dau duront dus dis aura sut e neiv. Da lu naven entochen la fin dil meins ha ei dau bia fagugn cun bun’ aura che ha terrenau las plauncas ed era la Carcarola e Salaplauna ein tut gagl terreinas. Il mars ha entschiet cun ina bischa ed aura sut, mo suenter miezdi gia vegn ei ora serein cun bun’ aura che ha cuzzau fin ils 13. Quei di ha ei dau circa in pei neiv e silsuenter ha ei da quei di naven entochen ils 25 neviu e cuflau pli u meins mintga di, baul dal luft su e baul dal luft sut, mo neiv rabetscha ei pauca els bass. Naven dils 25 ei il fagugn vegnius suren e ha purtau bun’ aura e tochen la fin dil meins terrenau tut entochen sur baselgia si. Il fagugn ha regiu entochen ils 18 d’ avrel cun serein e bun‘ aura. Ils 19 ha ei dau ina purgina ed ha fatg freid entochen ils 25, nua ch’ ei ei vegniu pli bun’ aura, mo ils davos 4 dis ein puspei stai freids. Igl 1 de matg ei cuvretgs nibel, la sera fa ei freid ed ei va neblas de neiv che portan enqual brescla entochen ils 10. Sin quei vegn il fagugn cun bun’ aura entochen ils 15 ed igl ei stau schizun fetg cauld e schetg. Dals 15 entochen ils 20 encuntercomi ha ei fatg schetg freid ed ils 18, 19 e 20 fuva mintga damaun grossa purgina. Suenter ei l’ aura stada buna. Ils emprems 7 dis de zercladur ein stai bletsch-freids ed era ils suondonts 10 dis ein stai nibels, bletschs e freids. Dals 18 entochen ils 25 ha ei fatg bial’ aura e cauld. Ils 26 ha ei pluviu ed ils 27 neviu schizun ch’ ins ha puspei stoviu scargar Russein e Run. Quellas alps havevan cargau ils 26. Era ils suondonts dis ein stai bletschs e freids entochen igl 1 de fenadur. Quei di ei l’ aura sefatga si suenter miezdi ed igl ei terrenau si aschia ch’ ins ha saviu turnar a cargar tut las alps. Entochen ils 3 davos dis de fenadur, ch’ein stai fetg bials haveva ei fatg in di bi ed il proxim di plueva ei e suenter miez fenadur ha ei dau mintga sera in uradi, sch’ ei era gie stau bial aura avon miezdi. Igl 1 ed ils 2 d’ uost eis ei stau serrein e cauld. Ils 3 ha ei pluviu fetg e suenter ha ei fatg bial‘ aura entochen ils 7. La sera de quei di ha ei dau in bien uradi. Suenter ha ei fatg bial’ aura e cauld entochen ils 17. La sera dils 17 ha purtau in uradi cun ina beinvegnida frestgentada. Treis dis ha ei fatg serein e fetg cauld. Ils 20 ha pluviu. Ils 21 era nibel, aura sut e freid. Dus dis ein lu puspei stai bials ed ils dus suondonts danovamein de plievia e freids, mo ils davos 3 dis d’ uost ha ei fatg serein e cauld. Aschia ein era ils suondonts emprems 8 dis de settember stai sereins, schetgs e fetg caulds. Ei brischa. Sin quels ein 3 dis suondai cun nibel e frestg e suenter ha ei fatg entochen ils 15 in di serein ed in di de plievia. Quei ei continuau, mo cun la differenza ch‘igl era dau en freid ed ei batteva mintgaga neiv, aschia ch’ ei era sils 26 ina grossa bischa ed entochen miezdi dils 27 havevan nus giu circa in miez bratsch neiv loma e stagna. Da quei di naven encuntercomi ha ei fatg biala e bun’ aura e sil davos de settember era ei il bia terrein els praus. Igl october ei staus de bial‘ aura entochen ils 23, denton havevan las damauns dils 21, 22 e 23 purgina. Cun ils 24 ha il fagugn survegniu il domini, ei vegn nibel, che tschessa denton al serrein ed ei fa bi entochen ils 29, aschia ch’ei ha puspei terenau entochen sisum la pézza. Ils 29 plova ei e neiva egl ault. Ils 30 ha ei pluviu da bun’ aura e lautraga terrenau tochen sum ed il davos di d’ october ei vegniu ora serrein e bial’ aura. Ils emprems 4 dis de november ein stai nibels ed han purtau bischas. Ils 5 er’ei serrein e schelau fetg, Suenter ha il fagugn pudiu suren cun bun’ aura entochen ils 9. Quei di ha bischau de bun’ aura. Ils 10 ei vegniu ora serrein che ha cuzzau entochen ils 14. Quei di er’ei nibel e fagugn, ils 15 freid e purgina. Igl ei schelau si, mo ei serrein e bial’ aura, che semantegn entochen ils 28, nua ch’ei bischa. Ils dus davos dis de november ein stai serreins e cauls. Ils 5 emprems dis de december ha ei fatg biala e bun‘ aura. Il pli freid ei stau –3° R.. Tut ei terrein e gnanc las nuorsas vegnan a maner e vulan gnanc magliar en nuegl. Ils 6 vegn il fagugn. Ei entscheiva a never ed ils 7 ha ei dau ina grossa bischa. Ils 8 ei vegniu ora bial’ aura che ha cuzzau entochen il davos di dil meins senza interrupziun. Igl ei serrein e bun’ aura e neiv ton sco nuot. Las plauncas da maun dretg ein tut terreinas tochen sum. Las cauras vegnan a casa de rar, e las nuorsas san ins schar ira mintga di.

La primavera 1861 havein nus entschiet cun la lavur dils funs ils 2 d’ avrel. Mundi eis ei vegniu fatg

ils 8 de matg e dau lartg ils 9 d’ october. L’ alp Russein ei quei onn vegnida cargada ils 26 de zercladur e scargada ils 17 de settember.

Semnau havein nus e raccoltau garnezi sco suonda:

Turtengia: seghel 10 curtaunas e fatg 94 curtaunas, salin semnau mesa curtauna e raccoltau 8, mistira 11 e fatg 75

Fontauna-su: seghel 13 curtaunas e fatg 147 curtaunas, mistira 7 e fatg 75 curtaunas.

Latis: semnau seghel 5 curtaunas e raccoltau 42 curtaunas, salin 4 e fatg 58 curtaunas.

1862. Il schaner ei stau il bia bun’aura; denter en plievias e pintgas bischas, pauca neiv, las plauncas terreinas, Ils treis davos dis ha ei pluviu de bun’aura, de maniera ch’ ei ha terrenau ora fetg. Las glatschas sper e sin ils flums ein ruttas en, las auas carschidas han priu naven tuttas starschognas e puns d’ unviern. Las vias ein midadas en dutgs ed uals, ch’ins po strusch atras. En bia loghens ei rut ora sbuaus e bovettas. Ils emprems dis de fevrer regeva in ferm fagugn cun bun’ aura e nibels. Ils 5 era ei serrein, sil di cauld e gnanc freid la notg. Tonaton ein las vias tut in glatsch ed era ils praus, tuttavia els plauns, portan sut pauca neiv in gries glatsch. Ils 8 ei d’ aura sut vegniu pli freid, la damaun 10° R. La ferdaglia ha era cuzzau ils 9 e 10, suenter ei il freid ruts empau e naven da miez fevrer ha puspei il fagugn survegniu il surmaun. Igl ei stau bun’ aura e bia serrein e la neiv ei tschessada tal uisa, ch’ ei fuva sin ils davos dis dil meins bunamein tut terrein en Carcarola e vi Salvaplauna. Ils emprems otg dis de mars eran ils dis cuvretgs ed ei ha dau ca. miez bratsch neiv. Naven dils 8 ha il fagugn turnau a luvrar cun bun’ aura, aschia che tut luvrava ils 27 de mars ora sils funds vid las graschas, essend per tut schetg e terrein. Ei catscha verd e las nuorsas secatschan en tropps. Igl avrel continuescha cun bun’ aura.

Ils 5 ein ils funs bials e verds ed igl ei terrein tochen sur igl uaul. Las graschas ein ora ed ils 10 ha perfin la spinatscha catschau feglia. Dumengia de Palmas, ils 13 plova e neiva e vegn pli freid entochen ils 14 e 15. Suenter miez avrel sei il bia serrein e bun’aura. Purgina ha ei dau mo duas ga ed ils funs ein bi verds. Igl 1 de matg ei bial’aura, cauld e ferm fagugn; ei brischa che tut sto schuar. Ei fuss ina stupenta paretta, mo ei duvrass plievia. Entochen ils 7 ha ei fatg fetg cauld, la damaun schizun 10° R., aschia ch’ igl ei zun schetg. Oz eis ei nibel ed entscheiva a plover, mo la neiv betta cuninagada ed ei vegn ora bial’ aura e serrein. Ils 10 ha ei finalmein pluviu tudi e da lu naven tochen ils 28 fuv’ ei la damaun onz nibel la sera plueva ed els aults betteva la neiv. Ils treis davos dis han purtau bial’ aura e stai serreins e caulds. Il zercladur ha ei fatg bia bletsch e frestg. Mintgadi smuschignav’ei da brentina ed egl ault fuva savens bisch a. Ils 25 de zercladur ei rut ora la malsogna dils peis e della bucca (Maul- und Klauenseuche) dils tiers, gia en pliras alps ed ils 30 havevan ei muort quella malsogna stoviu vegnir ord Russein e Cristallina cun tut las vaccas.

Ils emprems 8 dis de fenadur han purtau nibels e plievia, ils sequents 8 dis ein stai bials e caulds, aschia ch’ ei brischa. Ils 15 plova fetg e da quei di naven ha ei fatg bunamein continuadamein tochen il davos bial’ aura e serrein, cauld e schetg, ch’ ei briseha. Ils emprems otg dis d’uost continueschan cun bial’ aura e cauld. Dals 8 entochen ils 12 smaschugna da nibel e fa freid, aschia ch’ ei betta mintga di la neiv, lura suondan 3 dis de bial’ aura e suenter a quels, cun excepziun ded in per dis, han brentinas e nibels purtau bletsch e smuschagnem. Ils emprems 8 dis de settember han continuau cun plievia el bass e bischas els aults. Suenter ha in di de plievia scumiau entochen la fin dil meins cun dis de bial’ aura e serrenezia. Ils dus emprems dis d’ october han purtau plievia e neiv entochen Turtengia. Ils 4 la damaun fuva grossa purgina e da quei di naven serrein e bial’ aura entochen ils 16. Quei di ha ei pluviu, ils 17 vegniu ora bial’aura, ils 18 puspei bischau. Ils 22 ha ei dau 11/2 pei grossa neiv, dis terreins tras fagugn e sulegl dils 3 suondonts dis. Il rest dil meins ha ei pluviu bunamein di per di, mo adina de bun’ aura, aschia ch’ ils funs ein verds e bials. Dall’entschatta de november entochen ils 18 s’ei mintga di nibel, il bia da bun’aura. Oz ei purgina e serrein. Ils 20 ei schelau, mo l’ aura resta bial’ e serreina entochen ils 25. Ils suandonts dis vegnan cun brentinas e plievias e neiv denter en. Ils dus davos dis denton ein stai bials. Ils emprems 8 dis de december han continuau cun bial’ aura, fagugn e bun’aura. Ils 10 ha ei dau ina grossa bischa, ils 11 eis ei vegniu ora serrein ed ei ha fatg bi entochen ils 19, sil qual di ina grossa bischa ei stada vegnida.

Ils 21 havevan nus cerca 3 quartas neiv. Da leu entochen il davos dil meins eis ei stau bial’ aura e pauc freid.

La biestga malsauna ch’ ins ha, sco menzionau stoviu prender il davos de zercladur ord las alps, havein nus teniu en nuegl, fatg bien e teniu schuber. Ellas plagas dils peis havein nus, suenter haver lavau ora, derschiu en ieli terpentin. Il mal en bucca ha buca cuzzau ditg. Pli che dus dis ha buc ina schau esser de magliar. Pli ditg ha il mal digl iver e dils tets teniu, tonaton ein las vaccas buca schetgas bia dil datg e quel era buns. Il pli ditg ha il mal dils peis teniu. Tier biaras eran ils calzers tut leventai. Ils 25 de zercladur ein las empremas ed ils 28 las davosas dellas nossas vegnidas ord Russein ed ils 4 de fenadur havein nus puspei saviu catschar ellas ell’ alp. En 8 tochen 15 dis ha la malsogna fatg siu cuors ed ils tiers ein puspei sauns e senza menda. Dallas vaccas ha buc ina bess ora vadi ni pitiu enzatgei de num; sch’ellas ein buca vegnidas rugaladas memia mal ed ein vegnidas preservadas da sferdurs e cunauras. Tier enqual biestg schava la malsogna anavos defects vid ils peis, p. ex. unglas grossas, strupiadas, laventadas e perfin mavan ellas ora mo era quei vegneva cul temps puspei meglier. Ils personavels d’Alpetta han giu las vaccas malsaunas els cuolms de Mun e mess in um de rugalar. Ellas ein stadas leu en tut 15 dis. Suenter han ellas saviu turnar ell’ Alpetta.

Quest matg, ils 20 entochen ils 30 havein nus, frars Berther, Gion Antoni Genelin, Giachen Fidel Riedi, ils frars Vincenzs e mistral Martin Deflorin ulivau il plaz dador casa cumin e mess 41 schurnada. (Ei setracta dil plaz nua che la fontauna stat ussa.).

Garnezi havein nus mess quei onn 1862 e fatg: Turtengia: Semnau 14 curtaunas seghel e fatg 131, salin 9 e fatg 80, mistira —. Fontauna: Semnau 9 curtaunas seghel e scudiu ora 69, salin 3 curtaunas e racooltau 28, mistira semnau 10 curtaunas e fatg 79. — Latis: Seghel mess ora 6 curtaunas e fatg 58, salin semnau 3 e fatg 42, curtaunas, mistira semnau—.

Anno 1862 ei stau fatg mundi a Mustér ils 23 d’ avrel, dau lartg ils 7 d’ october, cargau l’ alp Russein ils 17 de zercladur e scargau ils 17 de settember.

I

gl 1 de schaner 1863 ha pauca neiv e l’aura ei biala cun bi sulegl entochen ils 7. Quei di vegn il fagugn cun ses nibels. Las resteinas ein terreinas e las vias ein schliatas. Ils 8 ha ei dau pli ch’ in bratsch neiv, loma e greva. Ils 9 ha ei puspei dau ina gronda neiv, aschia che la posta ei arrivada mo entochen Sumvitg ed ha duvrau ils diesch quater uras per il viadi da Sumvitg a Mustér. Ils 10 era 10 quartas neiv a Mustér e 12 a Rueras. Ils 11 ei vegniu ora bun’aura e la sera pluev’ ei. La neiv ei, schegie dada ensemen, aunc 10 quartas grossa els plauns. Ils 14 ha in ferm fagugn cufflau en las vias ed ha purtau bun’ aura e nibel entochen ils 22. Ils 25 ha ei puspei dau cuffla e suenter ha ei fatg bial’ aura entochen la fin dil meins. Ils emprems 8 dis de fevrer eis ei stau empau freid e serrein. Ils 9 ha purtau cuffla e neiv e suenter eis ei stau bial’ aura e serrein entochen ils 30. La neiv ei

ida ora fetg, aschia ch’ ei entscheiva a terrenar. Sil di eis ei serrein e cauld sulegl ed era las notgs ein buca freidas.

Ils emprems otg dis de mars ein sereins cun cauld sulegl. Denter en dat il fagugn e la neiv va cun riet. Da quei di naven entochen ils 24 vegnan ils nibels cun freid e neiv denter en. Dals 24 entochen ils 27 fa puspei serein cun bun’ aura e fagugn, suenter entochen il davos port’ il fagugn puspei nibels.

La damaun digl 1 d’ avrel ei serrein ed igl ei scheltira. Sil di survegn il fagugn il surmaun ed ei terreina si fetg. Las plauncas dretg dil vitg ein schetg terreinas. Caschliun e Carcarola ein gagls. Il fagugn mantegn il surmaun entochen ils 8. Dals 8 entochen ils 15 fa ei il bia bial’aura e serrein da fagugn. Da quei di entochen ils 26 ei nibel e plova il bia. Denter en vegn enqual bischa, tut da bun’ aura. Ils 26 e 27 han purgina la damaun, sil di ei serrein. Ils 28 ei serrein e fagugn; ils 29 aura sut ed ils 30 ha ei dau ina grossa bischa, mo la temperatura ei buna ed ei vegn ora serrein.

Il matg ha fatg bia de nibel cun urialas serrein e sulegl. Ils 11 e 12 ei stau fetg cauld entochen ils 19. Ils 20 plova, ils 21 ei serrein e freid, ils 22 fa ei bial’ aura ed ils 23 plova da bun’ aura. Ils 24 ei nibel e freid, ils 25 plova, ils 26 ha ei bischau entochen el vitg. Suenter miezdi ha ei dau plievia ed ei terrenau entochen Turtengia. Dals 27 entochen ils 31 ha ei fatg bial’ aura cun caul e bi sulegl.

Il zercladur ha ei pluviu bunamein mintgadi entochen ils 21 ed ei ha bischau pliras gadas entochen giu eis mises ed ils lufts eran freids. Dals 22 entochen ils 29 ei serrein e cauld, ils 29 e 30 step e bletsch.

Il fenadur fa bi e cauld entochen ils 20, sulet enqual damaun ei il tschiel cuvretgs. Ils 21 ha ei pluviu avon miez di, suenter eis ei puspei vegniu ora sulegl e cauld e bial’ aura entochen ils 24. Da quei di entochen ils 30 ei stau bia nibel, plievia e freid ed ils 27 ha ei bischau entochen giu tier ils uauls. Ils dus davos dis ein stai bials e serreins.

Ils emprems dis d’ uost ha ei fatg bial’ aura e fetg cauld cun gronda schetgira, feins e risdivs brischan e glins ed èrs catsch’ei memia fetg vinavon. Ils 10 entochen ils 17 ha ei pluviu da notg cun temporals. Sil di fa ei serrein e fetg cauld. Dals 17 entochen ils 23 ei nibeli bletsch e freid cun pliras bischas eis aults. Dals 25 entochen ils 27 bial’ aura e serrein e suenter nibel e fagugn cun plievia da bun’ aura. Tutta glieud medan ton sco ei pon. Ils èrs ein bein madirs.

Ils emprems dis de settember han bun’ aura, nibel e plievia, ils auters suondonts dis ein serreins e bials. Ils 22 ha ei neviu giu, aschia che las alps han stoviu vegnir descargadas. Naven da quei di ha ei pluviu mintgadi entochen ils 28 ed in pèr gadas ei la neiv vegnida giu entochen els praus. Ils davos treis dis ein stai serreins ed han giu purgina la damaun.

Anno 1864. Il schaner ei staus la pli part serrein e pauca neiv. Las plauncas per gronda part terreinas e mo in di, ils 3 ha ei fatg fetg freid, –12° R., schiglioc era ei anzi bun’ aura. Ei ha dau mo duas bischettas la notg, che ein idas ora sil di. Il bia regeva il luft su ni fagugn, ils davos dis la sera vegneva l’aura su cun cuffla. Entochen miez fevrer eis ei stau ualti freid, in per dis, –8 e 9° R., bia serrein. Suenter miez fevrer ei stau bun’ aura cun fagugn e sulegl. Ei terreina e la tiarza jamna ha purtau in per dis plievia, aschia che l’aua curreva per las vias. Il mars ha ei fatg il bia bun’ aura, cun bia serrein e fagugn, aschia ch igl ei la fin de mars, da vart dretga dil Rhein terrein ton sco tut, perfin ils plauns de Segnes, aschia che la glieud entscheiva a luvrar cun better a prau. Ils emprems dis d’avrel ha ei dau bia bischas, ils 6 ei vegniu giu pli che miez bratsch neiv a Mustér ed era suenter ha ei savens bischau e malgrad che la neiv ei puspei svanida muort la bun’ aura d’ entgins dis, sch’ eis ei en general tonaton stau ualti freid entochen la fin dil meins cun plievias e bischas. Il matg ei medemamein staus bletschs mo de bun’ aura de maniera che las auas carschevan ed il pastg, mo encunter la fin dil meins eis ei vegniu pli freid e pliras damauns fuva purgina. Il zercladur ei era staus bletschs e ualti freids ed aunc ils 28 ha ei neviu ualti lunsch giu, schia ch’ ins ha buca saviu cargar las alps. Era il fenadur ha ei pluviu bunamein mintga di; fagev’ei in di bial’ aura sche dev ei la sera tempiasta, ne in uradi stemprau. Ils emprems dis d’ uost ein stai bials, ei era cauld e step e barschava. Ils 11 ha ei igl emprem pluviu e lu catschau giu la neiv entochen Plaun grond e Cumiera. Suenter ha ei dau bia plievia e pliras ga neiv entochen eis mises e sch’ei vegneva ora in di serrein, sche era ei la damaun freid e purgina. Era il settember ha entschiet en cun mal’ aura, bia nibel e plievia e neiv ualti lunsch giu. Ils 12 ei la neiv ida tochen dem della val giu. Ei fuva aunc bia de meder ed ils ers eiri catschai entochen sil tratsch. Oz stuein nus scargar tut las alps. La damaun sisu era freida e la neiv va ora plaun. Suenter in pèr bials dis serreins e de bial’ aura ha ei fatg enzatgei dis nibel, fagugn e bial’ aura, mo ils 19 ha ei puspei bischau giu tochen Rhein ed aund ils suondonts dus dis ha ei pluviu e neviu. Dals 24 naven eis ei stau bial’ aura e serrein. Era igl october ei staus entochen miez meins il bia serreins, mo las damauns eran freidas e havevan purginas. Suenter miez october era ei il bia nibel e de plievia, aschia che las auas fuvan carschidas fetg ils 26 e pli grondas che tut igl onn ora. Ils emprems dis de november han giu bun’aura, bia nibel e smuschignem; ils 7 era il tratsch schelaus. Ei era de bia serrein, mo freid entochen ils 25, nua ch‘ ei ha dau ina quarta neiv grossa e suenter ha ei fatg entochen la fin bia nibel e grisch senza gronda ferdaglia e dau bia neiv. Il december ei il bia staus serreins cun ualti cauld sulegl sil di, aschia che las plauncas ein tut terreinas e perfin era il bia della Carcarolla. Igl entir onn ei staus freids e bletschs dall entschatta entochen il davos meins.

Anno 1864 ei vegniu fatg mundi ils 4 de matg, dau lartg ils 6 d’october, cargau Russein ils 30 de zercladur e scargau ils 18 de settember.

Quei onn havein nus semnau e raccoltau graun sco suonda:

A Turtengia vein semnau seghel 9 curtaunas e raccoltau 74; mastira 13 e fatg 99;

A Fontauna semnau: seghel 131/2 e fatg 119; mastira 8 e fatg 68 curtaunas.

A Latis havein semnau: seghel 6 curtaunas e fatg 54 curtaunas; salin 51/2 e fatg 53.

Il schaner digl onn 1865 ei staus migeivels malgrad bia serrein e bial’ aura. Ei ha mai dau grondas ferdaglias e pauca neiv. Aunc ils 27 eran buca mo tuttas plauncas, mobein anzi era ils plauns tut terreins e las auas currevan per las vias sco la primavera. Il fevrer encuntercomi ei staus freids e crius ed ha purtau bia neiv. Ils 10 era ei a Mustér –10° R., ils 12 schizun –13° R. e la ferdaglia gronda ha cuzzau entochen ils 14. Suenter miez fevrer ei vegniu bun’ aura cun bia fagugn. Il mars ei staus fetg crius ed ha fatg tras a tras freid cun bia cufflas, aschia ch’ il davos de mars era bia neiv e gronda scartezia de fein. Igl avrel encuntercomi ha fatg ton pli bien persuenter. Tut il meins ha ei buca muncau in di bial’ aura e bun’ aura. Ei ha dau buc ina purgina e buc in luft freid. Il fagugn ha dau pauc ni bia mintga di ed era il sulegl ha scaldau mintga di. Ils 12 era ei gia tut terrein a Mustér sut baselgia e la glieud ha bess ora bia graschas. Ils 30 era terrenau si tut entochen sissum ils uauls. Il matg ha purtau bia nibels ed ei ha dau ualti savens, tuttavia suenter miez matg plievia, mo mintga gada e betteva la neiv ed in per ga er’ei purgina; tonaton eis ei bi el bass sin ils funs e carschiu fetg. En ils aults encuntercomi eis ei stau memia freid ed ei ha buca pudiu crescher. Il zercladur ha fatg bia serrein e freid purginas, sil di cauld cun lufts che schigentavan si fetg, sera e damaun freid, aschia che la vegetaziun ei retenida fetg anavos ed ei ha barschau, aschia che nus havein entschiet a fenar gia ils 20 per buca schar berschar tut. Ils dus davos dis ha ei pluviu fetg ed alla finala bischau entochen ,,Prau pign.“ Il fenadur ha fatg entochen ils 24, cun excepziun d’ in sulet di, ils 10 che ha pluviu, adina bial’aura e fetg caul. (Ils 17 ell‘ umbriva +22° R.) e schetg ed ei barschava cun riet. Dals 24 naven entochen alla fin dil meins plova mintga di pauc ni bia. Cura ch’ ei vegneva ora empau serrein era ei fetg cauld. Ei crescha bein. Ils rasdivs ein fetg bials. Il fein, ch’ era staus segaus giu ils 20, han ins saviu better en per ils 29. Igl uost ha giu nibels mintgadi e pauc ni bia plievia; serrein tudi eis ei stau mo ils 28. La notg dils 29 sin ils 30 ha ei dau treis urezis stemprai. Egl aul ed en pliras contradas ha ei dau grossa tempiasta e garniala. Era il settember ha en sia emprema mesadad giu bia nibel e smuschignem. Era la secunda mesadad ha ei fatg serrein e cauld entochen la fin. Ei era schetg ed il pastg barschava, ei era aschi schetg ch’ ins astgava buca schar ira la biestga ellas plauncas ed en bia loghensi muncava l’ aua. Ils emprems 15 dis d’ october eran neblus cun plievias de bun’aura e tun empau serrein las notgs e sil di. Suenter miez october era bia nibel cun plievia e bischas els aults ed in pèr ga entochen Rein, mo mai ina scheltira. Ils dus davos dis ein stai bials. Igl ei pauc pastg, aschia ch’ins ha stoviu dar da migliar en nuegl alla biestga, prest suenter la scargada. Las fieras ein idas mal, bia tiers e pauc fein, aschia che quel ei cars ed ins damonda ussa gia 7 entochen 8 francs il fiertel (2 m3). Ils 2 de november gia ha ei dau a Mustér 2 quartas neiv, a Platta 3 quartas vedras neiv loma e stagna. En ca. 8 dis eis ei puspei stau terrein e tut il november ha lura giu bun aura e buc ina scheltira. Duront il december ha ei dau enqual brescla las notgs. Sil di fuv’ei bunamein adina terrein e bun’aura, mo duront ils 8 entochen ils 11 sei stau freid e schelau cun –8° R. Suenter adina entochen la fin dil meins, bun’ aura. Ils tiers manedels ein mitschai cun pauc ni nuot. Il di de Daniev era aunc terrein e bun’aura.

Anno 1865 havein nus giu la sequenta raccolta:

Turtengia: mess ora seghel 10 curtaunas e fatg 50; mastira 7 curtaunas e fatg 67. A Fontauna: mess ora 11 curtaunas seghel e raccoltau 97; salin 5 e fatg 52; mastira 9 curtaunas e scudiu 48 curtaunas. A Latis: mess ora 7 curtaunas seghel e fatg 44; salin 5 curtaunas e raccoltau 38 curtaunas.

Quei onn ei stau fatg mundi sco anno 1864 ils 4 de matg, dau lartg ils 6 d’october, cargau Russein ils 30 de zercladur e scargau Russein ils 18 de settember.

Igl onn 1866. Il schaner ei staus tut meins terreins, mo suenter ha ei aunc dau bia neiv, tuttavia els aults, aschia ch’ei era da miez avrel aunc bia neiv si ded ault, fertont ch‘ ils praus giu de sut fuvan quasi tut terreins. La stad ei en general stada biala, avon miez fenadur caul e schetg, lura ha ei pluviu entgins dis e suenter ha ei puspei fatg, schi naven dils 20 de fenadur il bia caul e bial’ aura. Era igl uost ei staus il bia bials cun bia serenezia. Da miez settember ha ei bischau giu entochen els praus, mo suenter sei stau bun’ aura, de maniera ch‘ ils èrs e rasdivs fuvan pri si entochen la fin dil meins. Tut october ha ei fatg biala e bun’ aura senza buc ina bischa ni purgina. Entochen miez november han ins saviu schar ora da bial’ aura la biestga sil pastg. Ils 16 de november ha ei bischau, mo serrau en unviern cun ina gronda neiv ha ei pér ils 20 de december.

Cun la raccolta de garnezi eis ei stau sco suonda:

A Turtengia semnau seghel 10 curtaunas e scudiu 82; mastira semnau 8 curtaunas e fatg 61. A Fontauna semnau 10 curtaunas seghel e scudiu 74; salin 4 e raccoltau 40; mastira 71/2 e scudiu 58. A Latis semnau seghel 5 curtaunaus e fatg 40; salin 4 e scudiu 28.

Anno 1866 ei vegniu fatg mundi ils 9 de matg, dau lartg la biestga ils 9 d’ october. Russein ei vegniu cargau ils 28 de zercladur e scargau ils 20 de settember.

Igl unviern 1867 ha purtau fetg grondas nevadas. Baul gia ha ei dau giu in tschuat neiv ed il schaner ha ei dau 2 tochen 3 bratscha. Denton ei tut unviern mai stau grondas ferdaglias. Il tratsch ei è staus vegnius cuvretgs avon che schelar ed ei mai schelaus entochen el meins avrel. Il fagugn ha regiu tut unviern e tuttavia il mars ha el dau ferm e magliau naven la neiv cun riet. Ils davos dis de mars ed igl 1 d’ avrel sei stau freid. L’aura sut ha survegniu il surmaun e la notg ein tratsch ed auas schelai. Tut avrel sei stau bia brentina, plievia e bischas cun dis freids denteren. Uonn havein nus giu fatg gronda miseria de fein e quei generalmein a Mustér, Medel, Sumvitg e Trun; Tujetsch encuntercomi ha giu abundonza e bia venal. Suenter miez matg ha ei pluviu bunamein mintga di ed els aults ha ei dau mintgadi ina bischa. Era el bass ei carschiu pauc, essend memia criu e freid.

Ils 24 ha ei neviu giu tochen Rein e nus havein stoviu, vegnir cun la biestga giu de Lumpegna e paschentar la sera en Carcarola e Weiher. (Ussa areal della staziun de Mustér e sut quel giu suenter il Rein della val Acletta). Il zercladur ha ei, cun excepziun dils emprems 8 dis fatg bletsch e criu traso, in per ga ei la neiv stada entochen giu tier ils praus ed inaga sei stau ferma schaltira; la neiv ei ida ora fetg plaun eis aults ed aunc per il davos di de zercladur vesan ins gronds tocs de neiv ell’ alp dil Runn sur Grepp de pors e Catan. Il fenadur ha giu aura variabla entochen ils 10, baul plievia, baul sulegl e bia nibel; dals 10 entochen ils 22 bial’aura, cauld e schetg; ei entscheiva a derschar. Dals 22 entochen ils 29 ha ei pluviu mintgadi, aschia che bia fein ei staus 8 dis sut l‘ aura. Ils emprems 8 dis d’ uost ein stai d’ aura variabla. Malgrad ch’ei plueva mintga di ha ei pudiu bugnar en pauc. Dals 8 entochen ils 15 sei stau bial’ aura, fetg cauld e schetg, de maniera ch’il rasdiv entschaveva a berschar. Suenter miez uost ha ei pluviu de bia, aschia ch’il rasdiv ha pudiu semantener. Avon miez settember ha ei fatg bial aura e fetg cauld, suenter ha ei pluviu mintgadi entochen ils davos 4 dis de bun’ aura. Ils davos dis ha ei fatg frestg e serrein. Ils. emprems 3 dis d’october ein stai dis nibels, ils 4 e 5 ha ei neviu, aschia ch’ei ha rabitschau perfin el vitg ina quarta neiv ed avon che quella ei stada ida ora eis praus ha ei puspei dau autra, ei neiva e cufla ed ils 10 ed 11 ei puspei ina d’ina quarta, che cuoza perfin eis praus giu de sut entochen ils 14. Da leu entochen ils 28 sei stau bun’ aura, mo oz cuffla e neiva puspei. La biestga han ins uonn saviu schar ira nuotzun pils praus. Si de su han ins bess ni rucclau la neiv giud il frust per cavar ils truffels. Ils emprems 8 dis de november ei stau bia freid ed aura sut, ils auters suondonts 8 dis encuntercomi bia serrein ed ualti bun’aura. Dals 17 entochen ils 20 ha ei bischau, suenter il pli stau grisch e freid cun sulegl urialas sil di.

Il december ha fatg freid entochen vid ils 12 cun pauca neiv, lura ha ei dau ils 15 ina gronda neiv ed era suenter pliras bischas e naven dils 20 entochen il davos di ha ei fatg fetg freid cun tochen –14° R.

Ariguard la raccolta digl onn 1867 ei de relatar il suondont: A Turtengia mess ora 8 curtaunas seghel e fatg 51; mastira 4 e fatg 54. A Fontauna seghel 10 curtaunas e fatg 88; salin 6 e fatg 71 curtaunas. A Latis 6 curtaunas seghel e scudiu 36; salin 31/2 e fatg 28 curtaunas.

Mundi han ins fatg a Mustér ils 6 de matg, dau lartg ils 14 d’october. (La biestga armentiva ei ida nuot dil tut.) L’Alp Russein ei vegnida cargada ils 28 de zercladur e scargada ils 20 de settember.

Igl onn 1868. Daniev, igl 1 de schaner ha giu –17° R. ferdaglia a Mustér, Trun haveva schizun –19° R. La ferdaglia ha cuzzau 8 dis. Naven dils 12 ei la temperatura vegnida pli migeivla cun in bien ton sulegl sil di e pauca neiv. Sur il meins fevrer ha ei fatg entochen ils 25 in’ uriala per di serrein e sulegl e buca freid; suenter ha ei lura aunc dau fagugn, aschia che la neiv ei ida fetg a raun. Avon miez mars ein ils suffels stai crius e freids. Ei ha dau l’ aura su, che ha purtau bia plievias e bischas e suenter miez mars bia cuffla e neiv cun ferdaglias denter en. Ils 28 ei la lavina della vall s. Placi vegnida entochen el prau de Chischliun e dador baselgia s. Placi entochen en via nova. Avon miez avrel sei stau bun’aura cun bia serrein sulegl e fagugn. Suenter in per dis ha ei fatg freid e dau bischas, il bia denton sei stau nibel, migeivel. All’ entschatta de matg eis ei serrein e bial’aura e eauld, suenter enzaconts dis nibel, fagugn e bun’ aura, aschia ch’ ei fuva miez matg terrein tochen sur igl uaul. Suenter miez matg ha ei fatg serrein e tonaton deva in cauld fagugn, de maniera ch’ ei fuva la fin dil meins fetg schetg ed ei berschava sil funs. Ils emprems 8 dis de zercladur ha ei fatg vinavon serrein e cauld e fetg schetg. Ils 10 ha ei tschentau neiv entochen Trun. Da quei di naven eis ei stau nibel e fatg bun’ aura cun enqual plievia denter. Ils davos dis ei stau bial’aura e gronda calira. Ils emprems 8 dis de fenadur ei stau bia nibel che ha purtau plieviettas e frestg, pauc sulegl. Il suandont quart meins ha giu biala e bun’aura. Suenter miez fenadur sei stau ualti variabel ed ei ha fatg sil pli in per dis in suenter l’ auter bial’aura, ei fuvi anzi bia smuschignem e freidatsch. Fein ha ei dau pauc. Ils emprems dis d’ uost han purtau bia nibel, aura sut e schetg. Dals 8 entochen ils 12 s’ ei stau bi e da leu entochen ils 23 ha ei pluviu mintga di, silmeins la sera. Naven dils 23 entochen il davos dil meins ha ei fatg bial’ aura, ils 30 encuntercomi ha ei bischau els aults ed ils 31 ha ei fatg freid cun purgina schizun.

Avon miez settember ha ei fatg bial’ aura e cauld, aschia ch’ il risdiv entschaveva a berschar. Suenter miez settember ha ei dau bia plievia ed in per gadas bess lunsch giu la neiv.

Igl 1 d’october dat il fagugn. Ei plova ferm vinavon da bun’ aura, suenter miezdi vegn la dracca, las auas creschan cun riet e la sera ei il Rein grond de bia pli gronds ch’ils 27 e 28 de settember (avon 3 dis), nua che las auas havevan, vargond oragiu, fatg stermentus donns. Cun tut ein oz, sco lu, mo las auas da vart dretga carschidas. Oz ei l’ aua dil Rein grond pli gronda che 1834 ed igl ei de temer, ch’ils donns caschunai oz dallas auas seigien pli gronds, ch’ ils 28 de settember. 

La sera tuna e camegia e dracca vinavon. Leutier dat in fagugn tut tievi. Ils dus, la notg ei l’ aua tschessada empau, ei plova, denton vinavon e tuna. Suenter miezdi dat ei denter en ora enqual scalirada. La tiara 

ei plein aua ed il tratsch tschetscha buca pli. Vi Salaplauna e Rieven fan las auas lag, sco la primavera. Ils 3 plova tudi. Auas sgarscheivlas, grondas innundaziuns! Las auas han raffau quasi tuttas punts, rempars e bia praus, bia depli che 1834. Igl ei rut ora bia bovas, sbuaus e squatschs. Ils 4 ha ei avon mesanotg calau de plover e las auas ein tschessadas. Suenter ha ei puspei pluviu tudi cun tut ch’ei haveva els aults pudiu better la neiv, las auas denton han pudiu crescher pauc pli. Ils 5 ha ei puspei pluviu tutta notg. La neiv ei tochen giu Marietta ed ei cala de plover. Suenter miezdi tuorn‘ ei puspei a plover e la sera ha ei draccau. Ils 6 ha ei bess la neiv, che ei vegnida pli grossa, ei ha calau de plover, l’ aura ei setratga si e vegnida ora biala.

Ils donns, che l’ aua ha caschunau quels dis, principalmein ils 2 d’ october, ein mo en nossa vischnaunca vegni valetai officialmein sin 21 000 frs. Surrein-Sumvitg ha pitiu snueivel. Il Rein, che mava suenter la spunda dellas plauncas de Sumvitg ora, va ussa per il plaun ora ed odem demaneivel dellas casas. L’ aua vegneva ils 2 entochen avon baselgia. A Zignau ei la bova della Zavragia vegnida e dada da mintga vart dil vitg dadoragiu, aschia che negin pudeva naven e tut era en prighel de vegnir mess sutsura.

Suenter eis ei entochen miez october stau ualti bial’ aura. Suenter denton era ei bia nibel cun plievia, bischas e freid entochen il davos di.

Ils emprems dis de november han fatg bial’ aura, denton ha gia ils 6 purtau plievia e neiv ed ils 8 era ca. in bratsch neiv a tiara. Ils 11 eis ei serrein cun –7° R. Suenter miez november tochen la fin ei stau bial’aura ed il bia terrein cun enqual bischetta denter.

Ariguard la cascharia de Vitg (Mustér) scriva il Chronist anno 1868 il sequent:

Fevrer ils 28. Sentelgiu cun la venerabla Claustra de caschar leu si en il baghetg sper la fontauna. La ven.

Claustra lai rugalar ora e metter il baghetg en stan sco fa basegns sin siu quen. Leuencunter eis ella libra dil pustretsch per siu latg e libra della lenna.

Signun eis ei pladiu quel della Claustra, Clau Mathias Camartin de Breil per la pagaglia de 1 fr per di.

Il signun sto pesar ni miserar il latg mintga tschavera c purtar ella gliesta e trer panaglia senza agid dils personavels e parter ora la scotga ed il penn suenter latg, sco ei vegn fixau.

Per denton sto il signun esser en tegia per metter ora il latg: la damaun las 71/2 tochen las 8 e la sera dallas 61/2 entochen las 71/2, en il qual temps il latg sto vegnir purtaus. Ei vegn dau ora mintga di scotga e tschagrun de magliar, seigi a tuts, ni alla mesadad dils pursanavels, sco ei vegn ordinau e quei da miez di allas 11 e la sera allas 5 il penn. Per la scotga blaua dils pors ston ei vegnir da miezdi, ni haver leu in vaschi ch’il signun sappi parter ora.

Il penn e la scotga blaua vegnan dai mintga di als possessurs della mesadad dil latg, aschia che tuts survegnan mintg’ auter di e quei a proporziun dil quantum latg che scadin ha.

Concludiu de metter ora il latg ils 2 de mars, la sera. Il signun caischa il latg de 4 entochen 5 tschaveras vegl.

Lenna vegn igl emprem quella duvrada, ch’ei vonzada digl onn vargau, 2 klafters e lura ston quels ch’ein entrai en uonn e havevan buca part de quella lenna, metter neu ton sco ei tucca ad els suenter latg.

Mars ils 15. Concludiu de buca dar ora tschagrun cun la scotga da cheu denvi, mobein de far bottas e parter ora mintga sonda il tschagrun fatg.

Per magliar vegn ei dau ora alv ni scotga mintga di per la mesadad dil latg, aschia che mintgin survegn in di scotga de magliar ed il di suenter penn.

Avrel ils 26. La lenna vedra ha cuzzau entochen oz. Aschia han 6 248 6/8 mesiras latg dau lenna per

56 dis, ni 1111/2 masira dattan lenna per 1 di, ussa han aunc 1967 masiras de dar lenna per 17 dis e quei: Giachen Fidel Schmed per 11/2 di, gerau Monn per 61/2 di, Turthe Schmed per 3 dis, Gion Battesta Capeder per 6 dis e quei cun entscheiver oz.

Matg ils 7. Questa sera havein nus mess ora per la davosaga il latg ella cascharia. Igl ei mess ora 661/2 di, ni 133 tschaveras. Sonda ils 9 de matg vegn ei caschau ora.

En tut eis ei stau 115153/4 masiras novas latg, ni à 3 funds = 34 5473,4 funds. Ordlunder ha ei dau

rauba:

Piaun 1073 funds, 17 loths, ni 1 f. per 317/8 funs latg, caschiel 1853 funds, ni 1 fund per 183/4 funds latg, tschagrun 596 funds ed 8 loths.

Matg ils 11. Oz havein nus partiu la rauba e mess per il caschiel 30 raps per fund, pil tschagrun 15 raps e pil piaun 85 raps la clamada.

N. B. Il piaun ei staus vegnius daus ora ils 3 ed ils 28 d’ avrel.

Lenna ei vegniu duvrau en tut circa 21/4 klafter; igl Andriuet (ni Turthe Schmed) ha buca dau la lenna ed ha aschia de pagar per 3 dis lenna, ni ca. 2 peis cubics.

Als frars Vinzenz ei vegniu dau encunter daner ina masira penn per di ed a Paul Andriuet igl avrel inaga 3 masiras groma per pagar. Da Pastgas dau dus dis penn e la scotga cun il tschagrun als paupers.

Vischala havein nus buca mess neu dalla cascharia anora, mobein dau dals pursanavels, sco curtes, sadialas, scotge, dartgiu, binera, panaglia (la Claustra), parlet, stadera, e rischas.

Il quen:

115153/4 masiras latg à 18 cts. porta frs. 2 072.80
Piaun funds 1074 à 85 cts = frs. 912.90
Caschiel funds 18523/4 à 30 cts.  = frs. 555.82
Tschagrun funds 5961/2 à 15 cts.  = frs. 89.47
frs. 1558.19

La scotga ed il penn havein nus schau ir per las spesas de frs. 98.64, aschia che la masira latg ha rendiu ca. 131/2 rap.

Pursanavels er’ei da quei temps ils suandonts: 

La venerabla Claustra cun 1582.7 masiras latg,
Litinent Berther „ 2216.6 „ „
Dr. Augustin Condrau  „ 1241.4 „ „
Gion Fidel Condrau „ 1305.1 „ „
Giohen Carigiet  „ 1062.7 „ „
Frars Agosti „ 911.4 „ „
Scarvon Berther „ 561.7 „ „
Giachen Fidel Schmed „ 217.4 „ „
Gerau Monn „ 879.3 „ „
Paul Andriuet „ 434.3 „ „
Gion Batt. Capeder „ 765.0 „ „
Gion Ant. Genelin „ 337.0 „ „

Anno 1868 havein nus semnau a Turtengia 11 e raccoltau 57 curtaunas seghel, mastira 10 e fatg 72 e salin 31/2 e fatg 27. A Latis semnau 5 seghel e fatg 27, salin 4 e scudiu 40, mastira 9 e fatg 67; a Fontauna semnau 71/2 seghel e raccoltau 93, mastira 10 e fatg 84.

Anno 1868 ei vegniu fatg mundi, matg ils 12, dau lartg ils 14 d’october; cargau l’alp Russein ils 23 de zercladur e scargau ils 18 de settember.

Igl onn 1869. Il schaner ei stau fetg bun’ aura ed ins po dir tut terrein, aschia che cauras e nuorsas han pudiu ir traso, sulet ils 22, 23 e 24 ei stau freid, il pli ault –15°R ed aura sut, suenter puspei bun’ aura e serein. Il fevrer ha il fagugn regiu, tut terrein e tempronza de primavera, plirs dis plievia e nibel, ils 22 e 25 dat l’ aura sut e lu eis ei vegniu entochen –5°R freid. Silsuenter ha ei puspei fatg stupent’ aura entochen ils 28, che l’ aura sut cun neiv ha survegniu il surmaun. Ils emprems 4 dis de mars neiva e cuffla. Ils emprems dus dis ha ei dau ca.

11/2 bratscha neiv, aschia che la posta ha ils 2 pudiu arrivar ensi mo tochen Sumvitg. Oz dat l’ aura sut ed ei freid. Tochen ils 15 sei mintgadi in’ uriala sil di bun’aura, la notg ha ei reguladamein dau ina brescla neiv e tuttina eis ella ida fetg a mund; aschia ch’ils 16 e 17 il fagugn terreina las vias e crests. Ils 18,

19 e 20 neiva d’aura sut ed igl ei pli freid. Dals 20 entochen ils 27 sei nibel, bun’ aura e fagugn. Ils 28 la fiasta de Pastgas dat l’aura sut ed ei neiva tudi da freid ed aschia era ils 29. Ils dus davos dis encuntercomi han purtau bun’ aura e cauld sulegl cun fagugn, aschia che la neiv ei ida fetg a mund. Ils emprems 8 dis d’avrel sei stau bia nibel, fagugn e bun’ aura, suenter serein entochen ils 15 cun caul sulegl e fagugn. Ei ha terrenau cun riet. Ils 13 ein las plauncas e tut la Carcarola schetg terreinas. Il Rieven e Salaplauna sei tut gagl. Dals 15 entochen ils 23 ha ei fatg bun’ aura, nibel e denter en ha ei dau bischas. Las damauns dils 23 e 24 han giu purgina, serein e sil di sulegl ed ils 25 tochen la fin dil meins, ha ei fatg priu ora dus dis, nibel, bial’ aura, caul sulegl ed era la notg era bun’ aura. Entochen ils 15 de matg sei stau bia nibel, fagugn e bun’ aura, Step ed era encunter la fin sei stau bia nibel, bun’ aura cun de bia plievia e fagugn. Igl emprem de zerdadur ha ei neviu tochen giu Turtengia, suenter ha ei fatg il bia serein e caul tochen ils 8 e daven da quei di entochen ils 15 ha ei pluviu la sera regularmein. Avon miezdi fuva serein e bial’ aura. Ils 15 ha ei puspei bess la neiv entochen Plaun Panazuns ed entochen ils 21 ha l’ aura sut survigniu il surmaun ed igl ei vegniu frestg cun bia nibel. Ils 21 ha ei puspei neviu e tschentau la neiv entochen Rein. Ils 22 ha ei tschentau neiv tochen a Cuera, mo tut da bun’ aura. Cavrein e Russein de Trun, che havevan cargau, han stuiu scargar e nus havein stuiu vegnir giu da Lumpegna suenter miezdi e paschentar sur seifs. Sil di sei vegniu ora sulegl e la neiv ei tschessada tochen sur Turtengia, fertont ch’ ella era aunc buc ida a Trun e Sumvitg dal tut ord ils praus. Dals 23 entochen ils 30 ha ei fatg serein, bial’ e bun’ aura. Aschia ha il zercladur purtau bia plievias e bischas. Ils emprems dis de fenadur ein stai cuvretgs. Suenter ha ei fatg caul e bial’ aura entochen ils 24, aschia ch’ ei brischa fetg. lura ha ei pluviu treis dis ed ils davos treis dis ha ei puspei fatg serein e caul, las seras ha ei dau enqual urezi. — Ei ha dau fetg bia fein ed ins ha era saviu far en bien fein grass. Ils dus emprems dis d’uost ha ei pluviu fetg. Suenter ha ei fatg 8 dis bial’ aura. Lura sei stau dals 10 entochen ils 20 bia nibel e frestg ed ei ha bia smusignau. Dals 20 antochen ils 30 bial’ aura. Il settember tochen ils 12 nibel, de bia plievia e denter en aura sut. Dals 12 entochen ils 21 ha ei fatg bial’ aura cun fagugn e bun’ aura, lura ha ei pluviu dus dis da bun’ aura e suenter ha ei fatg bial’ aura e serein, fagugn e bun’ aura entochen la fin Ils 24 ha ei giu dau ina purgina. Igl october ei staus crius e freids, tuttavia suenter miez october ha ei dau plievia, neiv e purginas. Ils 23 er’ ei –6°R.! Las auas sbuglievan ils davos dis sco da miez unviern. La damaun dils 31 er’ei –8°R. Ils emprems dis de november ein stai sereins. Suenter ha ei dau plievia e bischas entochen ils 8 ed aunc suenter, de maniera, ch’ei fuva ils 12 circa 1/2 bratsch neiv e via de schliusa. Suenter miez november sei stau bun’ aura, il fagugn ha survegniu il surmaun. Bein savens ha ei dau enqual plievia ed enqual bischa, che mava denton prest ora. Ils emprems dis de december ha ei dau ca. 3 quartas neiv mo igl ei lura vegniu bun’ aura sisu ed il fagugn ha terrenau en paucs dis puspei e tochen ils 24 sei stau bun’ aura, schegie variabel, brentinas bletschas e plievia svariavan cun dis sereins. Ils 25, la fiasta de Nadal fuv’ ei la damaun –5°R., aura sut e neiv. Ils 26 ha rabitschau ca, 1/2 bratsch neiv ed ei ha dau da Mustér a Trun via de schliusa, fertont che las vias fuvan mo aunc avon treis dis aschi lomas sco la primavera, de maniera che las rodas sfundravan. Ils davos quater dis ha ei fatg serein e freid, las

damauns da –7 entochen –11°R., neiv sei strusch in pei. —

Quei onn 1860 havein nus semnau a Turtengia seghel 8 curtaunas e raccoltau 63, mastira 1 e fatg 12, salin 9 e scudiu ora 64. A Latis semnau seghel 7 e fatg 41 salin 5 e scudiu ora 27, mastira — e fatg —; a Fontauna-su havein nus giu semnau seghel curtaunas 91/2 e raccoltau 55, salin 5 e fatg 56, mastira 3 e scudiu ora 815/16-

Cun la lavur dil funs havein nus entschiet ils 13 d’ avrel, ad arar ils 22 e finiu ils 5 de matg, a zerclar havein nus entschiet ils 2 de zercladur e finiu ils 19, a fenar grass entschiet ils 5 de fenadur e finiu ils 24; maghers havein nus fatg dals 26 de fenadur entochen ils 16 d’ uost, mises dals 17 entochen ils 25 d’uost; risdiv dals 2 entochen ils 28 de settember; a meder e far stublas havein nus entschiet ils 9 de sett. e finiu ils 16; cavau truffels vein nus dagl 1 d’october entochen ils 7 e scudiu dals 8 entochen ils 18 d’october.

Anno 1869 ei vegniu fatg mundi ils 10 de matg e dau lartg ils 9 d’ october. L’ alp Russein ei vegnida cargada igl emprem de fenadur e scargada ils 18 de settember. A mises essan nus stai ils 10 de matg.

Cascharia de vitg Mustér 1869. Ils 29 de fevrer ein ins sentelgius de puspei caschar sin claustra, sut la condiziun de schar libra la claustra de tuttas spesas, sch’ella drezza de trer panaglia cun l’aua; fa ella quei buc ed ils pursanavels ston gidar il signun a trer panaglia, sche vegn la claustra deliberada mo della furniziun de lenna e della mesadad dil pustretsch de siu latg, per l’ autra mesadad sto ella pagar il pustretsch.

Signun havein nus era puspei pladiu quel della claustra: Clau Mathias Camartin per la paga d’1 fr. a di. Aschi ditg ch’el ha de perver a Faltscharidas po el trer panaglia da miezdi, cura ch’ el ei si Capadrut ed en scadin cass cura ch’ igl ei d’ ir a luvrar sil funs, sto el trer panaglia la sera. La scotga de magliar sto esser pinada sin las 11 avon miezdi.

Nus havein concludiu de metter ora il latg damaun marvegl, igl 1 de mars la damaun. Pér denton ei fixau de vegnir en tegia cun il latg la damaun las 7 entochen las 8 e la sera dallas 61/2 entochen las 71/2.

Ei vegn mintgadi dau ora ad ina partida la scotga de magliar da miezdi ed als medems la scotga blaua per ils pors ed a l’ autra partida il penn, aschia survegnan tuts in di scotga e gl’ auter di penn. Per tochen ch’ ei vegn buca concludiu auter vegn da miezdi dau ora tschagrun cun la scotga. Per la scotga de pors ston ins vegnir da miezdi, ni pinar leu in vaschi, sinaquei ch’ il signun sappi parter ora. Scotga e penn vegnan reparti a proporziun dil quantum latg furniu.

All’entschatta avrel havein nus concludiu de reparier il piaun.

Ils 8 d’ avrel essan nus stai ensemen e concludiu de dar ora mo alv de magliar pli e de far si il tschagrun en botta e de parter ora quel dafertontier. Da cheudenvi duei vegnir tratg panaglia e repartiu il penn la sera. 

Ils 10 d’ avrel la sera ha sgr. cuss. guv. Dr. Condrau calau de metter il latg ella cascharia per aschi ditg ch’ el ha la biestga a Segnas per migliar ora fein. Per encunter ei ina supplica fatga als pursanavels vegniu concediu a Gion Battesta Deflorin d’ intrar ella cascharia e purtar siu latg. El ha entschiet la sera dils 12 d’ avrel. Per la lenna sto el bonificar, sco tucca agli.

La damaun dils 3 de matg havein nus mess ora il latg per la davosa gada ensemen, essend ina part i oz a mises. Aschia havein nus mess ora 631/2 di, ni 127 tschaveras ensemen e damaun vegn caschau ora.

Ils restonts mettan ora vinavon il latg ensemen e nies fumegl caischa quel, enstagl dil fumegl della claustra.

Matg ils 5 havein nus partiu la rauba. Igl ei en tut vegniu partiu 95891,4 masiras à 3 funs, fa 28,791.24 funs. Piaun: funs 895 loths 28 ni 1 fun per 32 funs 31/2 loths latg. Caschiel: funs 1615 loths 8 ni 1 fun per 17 funs 26 loths latg. Tschagrun: funs 275 loths 8.

Igl 1 de matg ein quels della claustra, Dr. Condrau, Gion Fidel Condrau e Giachen Fidel Schmed i a mises ed il signun ha calau de caschar. Dals auters han 7 mess ora il latg ensemen vinavon naven della sera dils 7 de matg, tochen la damaun dils 12. Nies fumegl Gion Rest Columberg ha caschau. En quels dis ei vegniu purtau en tut latg 8731/2 masiras ed ei stau rauba: Piaunfuns 71 loths 24 ni 1 fun sin 36 funs 12 loths latg. Caschiel: funs 155 loths 24 ni 1 fun sin 16 funs 26 loths latg. Tschagrun: funs 33 loths 16.

Igl onn 1870 ei staus fetg schetgs da grondas caliras e ferdaglias, de maniera, che la primavera e stad tuttavia, tut che temeva ch’ ei dessi in onn totalmein faliu e per il pur de gronda miseria. Ins haveva quella tema ord biars motivs: Ei fuva evident, che la raccolta dil fein fuss tier nus, malgrad ch’ il rasdiv haveva gidau bein, en general buca, ni strusch ton sco la mesadad d’ in onn ordinari e buca sufficienta d’ envernar la mesadad della biestga, ch’ il pur possedeva. Gie, en certas vischnauncas, sco a Sumvitg, Andiast, Siat etc., tunscheva il pavel strusch per ina tiarza della biestga, che vegneva schiglioc envernada els onns ordinaris e quei per ton pli, che era il strom calava per bi e bein la mesadad, essend ils èrs stai fetg rars ed il strom cuorts. Schinavon che la schitgira haveva denton buca sminuiu mo tier nus la raccolta dil pavel schi fetg, sche fuva il negozi de biestga all’ entsehatta digl atun dapertut total morts e marschs, aschia en l’entira Italia, en Frontscha ed en bia contradas della Tiaratudestga. Ins temeva de buca vegnir sura dils tiers, ton pli che quels havevan tier tut aunc pitiu duront la stad della malsogna vid bucca e peis, che era serasada ualti per tut. Perquei eis ei era vegniu vendiu igl atun bia tiers per prezis miez pli bass ch’igl atun avon e la vischnaunca de Sumvitg ha schau pli che 140 vaccas giu el cantun S. Gagl, ella vallada dil Rhein ed a Sargans d’ envernar, essend ch’ ins haveva giu leu abundonza de pavel ed ins prendeva leu vaccas tumprivas d’ envernar entochen igl emprem matg per la gudida (ins pagava per quella nuot, mo pretendeva era negin pagament per envernar). Per il fein venal pagavan ins igl emprem atun gia frs. 10 il fiertel, per paschentar el liug ch’ el fuvi lu stagns ni buc. Las empremas fieras d‘ atun, aschia era l’ emprema, meins la secunda de Ligiaun e tuttavia la tiarza, ein idas fetg mal; biestga mascla fuva stada tras a tras fetg pauc pagada ed aunc meins tschercada. Aschia han ins vendiu a Ligiaun bia vadials mascals, ch’ ins haveva giu cumprau da 6 entochen 10 tschaveras per 30 frs. e dapli, che eran stai sauns ed havevan bess bein, per 40, 50 e 60 frs., de maniera che quels han buca pagau, suenter esser stau tratg giu las spesas, quei ch’ els havevan giu custau de cumprar en ina vegliadetgna de 3 ni 4 dis. Empau pli tard vi denton, il davos d’ october ni november, ei il negozi de biestga semegliuraus fetg, tuttavia il negozi de vaccas, las qualas tergevan lu bein engiu ed anora e pagavan bials prezis de 81/2, 10, 12 e bialas entochen 15 marenghins. Aschia sei vegniu vendiu ora fetg biaras e han cheutras aunc rabitschau empau daners e sminuiu fetg la smanatschonta miseria de pavel ed il fein ei suenter era plitost sbassaus el prezi.

La malsogna dils tiers, della bucca e dils peis ei vegnida runada en nies cantun la primavera si dal S. Gagl e quei igl emprem ella part sura a Trin ed a Strada e da leu eis ella plaun a plaun serasada, ins po dir, per igl entir cantun entuorn. La biestga pegliava la malsogna il pli ferm en bucca, de maniera che bia tiers magliavan plirs dis zun nuot, — nus havein giu ina vacca, che ha 10 tschaveras buca magliau —. ed ins stueva dar a quels paun e latg. Els peis survegnevan quels tiers malsauns il mal il bia pér cura ch’ ei era bunamein calau en bucca e quei per ditg buc aschi ferm. En general ei la malsogna della biestga tier nus buca stada fetg nauscha e cuzava mo 8 e cun sias consequenzas ensemen sil pli 15 dis. Pli ferm han las cauras giu ella ed ils pors, tuttavia els peis e de quels animals ein biars ventschi. Mo buca sulet la calamitad della malsogna della biestga, la miseria e scartezia dil pavel muort la fallida raccolta de quei en tontas tiaras ed il — tuttavia all’ entschatta digl atun quasi totalmein miert esit e negozi della biestga — ha igl onn 1870 purtau a nus ed aunc a biaras autras tiaras grond donn. En siu decuors ha lura aunc ina sgarscheivla uiara denter la Tiaratudcstga e la Frontscha priu el meins de fenadur sia entschatta. Quella ha surviviu igl onn de sia naschientscha ed ei ussa el meins de schaner, aunc buca finida e fa gest ussa las pli grondas devastaziuns en Frontscha. Ella destruescha vitgs e marcaus ed entiras provinzas, cuosta glieud senza fin e caschunescha era ad autras tiaras gronds donns. Entras quell’ uiara ein commers ed industria supprimi; en Svizzera han ils turists della stad muncau; tuttas raubas, principalmein l’ aveina ed era il graun ein carschi en prezi; bia Svizzers che gudognavan lur paun en Frontscha han stuiu bandunar lur plazzas e turnar a casa. Per quels motivs eis ei igl atun era gronda scartezia de daners, tier nus tuttavia. Igl atun eis ei lu, suenter esser caladas las malsognas della biestga vid bucca e peis vegniu vid las cauras ina malsogna contagiusa dils egls, tras la quala ils egls vegnevan fetg inflammai, cotschens e surtratgs e beinenqual caura ventscheva. Quellas che mitschavan, medegavan encuntercomi dal tut, senza ch’ei fuss restau anavos deffects vid ils egls.

Cun tut haver fatg atras la stad cun la malsogna della biestga, cauras e pors; cun tut ch’ins ha stuiu schar berschar il fein e ch’ ei ha dau circa la mesadad meins paver ch’els onns normals; cun tut ch’il commers ei staus eri, ils viandonts buca vegni cun lur marenghins ella tiara; cun tut che la glieud che gudognava en igl jester han stuiu returnar a casa cun aunc spiarder lur pigns ni gronds avanzaments; cun tut, che la biestga ha pagau pauc, las fieras idas mal, igl atun rut en la malsogna dils egls vid las cauras e stau gronda scartezia e munconza de daners: cuntut quei havein nus tuttavia buca de selamentar essend che nossa patria ha gudiu la pasch e siu bien ruaus, tier nus stau buna sanadad denter il pievel, la gudida della stad stada buna, dau dariet e fetg bien graun e fetg dariet, sauns e buns truffels; alla fin digl atun il negozi de biestga seviults sin in bien maun, cun quei che las vaccas han survegniu esit ed han saviu vegnir vendidas bi e bein, quei era per part perquei che en Frontscha e Tiaratudestga grassava la pesta bovina, muort la quala ils confins dil Voralberg, Tiaratudestga e Frotscha fuvan serrai al trafic cun biestga e pavel. Nossa biestga vegneva perquei tschercada dals purs eis auters cantuns. —

La gronda calira e schetgira, che ha arsentau il pavel ha denton per nus era giu enzatgei bien. Tras quella ein ils avantatgs dil schuar puspei vegni ecletantamein demonstrai e quei ha effectuau, ch’ ils dutgs, pli baul stai aviarts e d’onns enneu schai ir sut, ein gia da risdiv puspei vegni aviarts ed ins ha aunc fatg biars novs, aschia ch’ il risdiv ha gia saviu vegnir schuaus en tuts ils praus, gie sin la pli gronda part dils praus grass de Mustér. Igl ei vegniu aviert il dutg de Glaretsch e quel della Val de Quoz, quel de Sax e Fontauna su ed a Sax dutgs novs e novs ei quel de Fontauna sut. Ils dutgs de Rieven e Salaplauna ein puspei vegni aviarts de maniera che tuts ils plauns de Glaretsch engiuviars entochen giudem Salaplauna san vegnir schuai. A Clavaniev ei vegniu fatg in dutg niev sisum Termasada, il qual ins ha menau entochen sur las casas dil vitg ora. Il dutg de Clavaniev a Latis e Cons ei vegnius slargiaus ed ei vegneva priu ora dutgs aua ord igl ual de Clavaniev entras giu ed il medem ei daventau cun il Rein de Acletta, S. Placi e perfin ils de Segnes ein sedicidi de sesurvir dell’ aua de lur Rein per schuar lur squadra. Alla fin denton muncava l’ aua els flums, ferton ch’ il temps de fein fuss stau aua per tuts detgavunda. Lu fuvan per discletg ils dutgs buca preparai ed ins ha perquei schau ir l’ aua a piarder. Fussen las auas vegnidas duvradas els meins de zercladur e fenadur, sco suenter el temps de risdiv, sche havessen nus giu ina buna raccolta de fein. Gie nus havessen pudiu far pli bia fein ch’ els onns ordinaris, sco muossa il resultat dellas acclas nua ch’ igl ei vegniu schuau d’ ura e temps, sco per exempel a Plaun de Haida, Caschliun, Rieven, Latis, Cons etc…

Ins duei prender per regla ed ei duei mai vegnir negligiu d’ adina la primavera, pinar ch’ ei sappi la stad vegnir schuau, arver e schubergiar ils dutgs principals e far ora ils dutgs els praus, pertgei che de fein ni de risdiv vegn ei adina surviu ed ei d’ avantatg de schuar.

Ina calculaziun: Per 26 armauls, 16 vaccas, 4 mugias e 6 stiarlas havein nus giu duvrau 1869/70 en in meins 64 fiertels 12 quartas. Quei fa naven digl 1 de november entochen ils 15 de matg, pia en 61/2 meins 418 fiertels, 24 quartas.

Ord il sura resulta: Ina vacca cun vadi drova in tras l’ auter 2 quartas e 12 (presumtiv 91/2) quartetas fein per di, aschia en in meins de 30 dis, 2 fiertels, 23 quartas, 13 quartetas e d’ envernar 7 meins, dils 15 d’october entochen miez matg drova ella 20 fiertels, 4 quartas, 11 quartetas. Ina mugia, quintau 4 mugias ton sco treis vaccas, drova 2 quartas, 1 quarteta a di, ni 2 fiertels 7 quartas, 14 quartetas per meins e d’ envernar 7 meins, de miez october entochen miez matg, 16 fiertels, 1 quarta, 2 quartetas. Ina stiarla ni stierl, quintau 3 stiarlas ton sco duas mugias, ni 2  stiarlas biebein ton sco ina vacca cun vadi, drova 1 quarta, 6 quartetas per di ni en in meins 1 fiertel, 14 quartas, 4 quartetas, ni en 7 meins, da miez october entochen miez matg, drova ina stiarla 10 fiertels, 18 quartas, 12 quartetas.

Mes ora e fatg graun 1870.

A Latis, segal fatgs da 4 curtaunas 36, salin da 4 curtaunas 32.

A Clavaniev, segal fatgs da 3 curtaunas 28, salin da 21/2 curtaunas 21.

A Turtengia, segal fatgs da 10 curtaunas 76, salin da 81/2 curtaunas 65.

Schreibe einen Kommentar