(Da P. Baseli Berther.)

„Gl‘entir Mustér stat mal per siu zenn grond ella faria, ch’ ei nunspetgadamein fess. Ei era in zenn d’ in tun veramein majestus, che legrava tut tgi che udeva a tuccond quel.“ — Aschia ha la „G.R.“ [Gasetta Romontscha] giu scret ils 17 de Matg 1877 ed il medem sa ella turnar a scriver oz, pertgei la pleiv de Mustér porta la medema malencurada dapi ils 25 de Mars [1916], nua che siu zenn grond ei puspei sefess. „Il zenn grond ei malsauns ed igl ei sco sch’ ei fuss buca fiastas pli, e sez baras e sepulturas fan aunc pli grev senza nies zenn grond. Aschia audan ins savens a raschunond ils vischins ed ina pietusa, cordiala condolenza semuossa tier pign e grond.

E buca senza raschun, pertgei il zenn grond de mintga pleiv pren viva part della veta d’ ina vischnaunca sco negin auter, de dis de legherment e de tristezia, de fiastas e disgrazias. Gl‘ei perquei era nuot auter, ch’in act de pietat, sche nus dedichein ad el, al zenn grond e cun quella caschun era a ses confers a s. Gions, in per notizias per memoria als convischins de Mustér ed a lur vegnensuenter.

Gia 1338 raquenta la cronica dad ina baselgia de s. Gions a Mustér en honur de s. Gion Battesta. Nus 

anflein era differents plevons seculars a s. Gions avon che la presenta baselgia ei vegnida baghiada, aschia per ex. in cert Sur Gion de Pontaninga, sut il qual la filiala Medel ei separada da s. Gions 1456. Per igl onn 1491 ils 22 de Settember ei la faria de s. Gions vegnida incorporada alla claustra definitivamein. Ei savess esser, ch’igl altar gotic a s. Gada de 1489 derivass aunc da quella baselgia parochiala. Sur ils zenns de quella veglia baselgia a s. Gions savein nus dar neginas notizias.

La presenta baselgia de s. Gions ei vegnida baghiada da 1639—1643. Uestg Gion Flugi VI ha consecrau quella ils 23 de d’Uost 1643, nua ch’era dus zenns pigns sin tetg sur il chor ein vegni benedi (die kleine glocklin auf dem klein Thürlin ob dem Chor). Quels dus zenns ein i alla malura tier il berschament dils Franzos e buca vegni remplazzai pli suenter.

Ils auters zenns en clutger grond han giu dau pli gronds fastedis e quosts e perquei era stoviu spetgar pli ditg. 1673 ils 27 de Zercladur, pia dal temps ch’ ils R. P. Caputschins pastoravan a Mustér e nua che R. P. Hvpolit fuva plevon, vegn ei fatg menziun, ch’ ei seigi vegniu culau treis zenns a s. Gions en senteri dal maun encunter Cons, e tier quella caschun seigi la vanaun gronda de giuta de 41 fund, senza dubi della claustra, vegnida culada ora. — Sco ei para ha il zenn grond buca teniu ditg. Gia ils 15 de Zercladur 1686 han ins stoviu turnar a cular il zenn grond per s. Gions e cun quella caschun era in zenn grond per la baselgia de s. Placi. Podestat Gion Berchter (†1703), da quei temps ugau dils zenns ha giu speciala premura e gronds merets en quella caussa. „Unter ihme ist in Summer 1686 der Merkt zwischen ihme und dem Mr. Gieri schelenmacher von ihme geschrieben.“ Pia fussen quels dus zenns vegni culai dad in cert „schelenmacher“ Mr. Gieri. 

Podestat Gion Berchter ha fatg vegnir il metal da Cuera ed ei staus buns en num della vischnaunca per il pagament als dus liferants Stadtschr. Otto Schwarz e Georg Störer. La summa, ch’ el ha pagau en num della vischnaunca, ei stada 295 renschs per biebein 656 funds, ch’ ins ha mess tier il material dil zenn vegl. Tier quei ha el aunc giu procurau per 204 funds zinn a 24=R. 81 „zu Leventine under Luorscha in Weltschlandt“ e lu‘ aunc fatg vegnir in zenn si da Cuera. Per tuttas quellas stentas e breigias, che Podestat G. Berchter ha giu da quellas varts, ha la vischnaunca de Mustér giu mussau creanza cun regalar ad el 1688 ina brel bien veltliner. Enzatgei per enzatgei!

Quels 6 zenns ella baselgia de s. Gions han teniu e surviu entochen il horribel berschament dils 6 de Matg 1799 entras ils Franzos, nua che la baselgia ensemblamein cun ses zenns ein daventai in’ unfrenda dellas flommas. Il cronist raquenta: „Ils zenns della faria a s. Gions eran de peisa: il grond 50 tscheners; il mesaun 35 tschen. il zenn de Rosari 20 tschen., il pign 5 tschen.; dapli er’ ei en clutger pign dus zenns pigns, buns e da fetg bien metal e da buna materia, cun buna ferradira e bein luvrai… en clutger (grond) quels 4 zenns d’ina conzertura, la quala fuva ne da lunsch ne datier in semegliont tuccar, cun l‘ura che deva e repeteva.“

La catastrofa dils 6 de Matg 1799 cun sia tristezia e donns caschunai sin tuts mauns ha naturalmein buca schau patertgar schi spert vid novs zenns. Duront quei temps han bein ils zenns de s. Placi ne de s. Gada stoviu gidar ora la faria. Tonaton han ins luvrau e giu quitau, che novs zenns resunien ton pli spert ella restaurada, quasi danovamein baghiada baselgia parochiala. Ed il di ei finalmein arrivaus, nua che 4 zenns novs ein puspei vegni culai en il senteri da maun sura encunter Cons, sco il cronist di, „cun gronds quosts, denton cun immens legherment dil pievel.“ Igl ei stau 1821, in serein e bi di d’ October. Ils R. Paders della claustra, il tit. magistrat de Mustér cul R. Plevon della pleiv, P. Beat Ludescher, eran presents en senteri, fertont ch’in numerus pievel steva entuorn ordado en pietat e tgeuadat. Il culazenns era in cert Gion Battesta Monzini da Bergamo, in excelent meister en quels fatgs (vir in sua arte peritissimus).

Suenter esser stada preparada la massa buglenta ein il zenn pign ed il grond vegni culai igl emprem. Sco ei para ei vegniu derschiu memia pauc el modell dil zenn grond ed ei vegnius ora mo cun treis onzas. Nuotatonmeins han ins saviu duvrar el ed ei staus buontat zenn en fuorma e tun. Silsuenter ein ils dus auters vegni culai e stau finiu cun il cull dils zenns per s. Gions, ha il medem meister culau sil medem plaz ils treis zenns gronds per Sedrun, il tun dils quals regorda ualti ferm vid il tun dil secund e tierz zenn de s. Gions.

Il zenn grond pesava 52 tscheners e haveva il tun C. ed era dedicaus a s. Gion Battesta; il secund cun il tun D. (tenor auters Cis) dedicaus a s. Carli e s. Michel; il tierz cul tun E. (Es) dedicaus a s. Placi e s. Sigisbert; il pign cul tun G, dedicaus a Nossadunna dellas dolurs, pesond 17 tscheners.

Senza dubi ein ils zenns de s. Gions de 1821 ils emprems, che portan inscripziuns romontschas, e zvar aschi edificond bialas, che nus savein buca far cun meins, che schar suondar quellas.

1. Il zenn grond:
Ils morts compognel jeu,
Tiel fiug dedestel jeu,
De stempradas auras visel jeu.
Sancte Joannes Baptista, ora pro nobis. 

2. Il secund zenn:
Schurmegia nus dall aua,
Tempiasta, neiv e fiug;
Cammonda che malaura sabsenti da quest liug.
S. Carli e s. Mihel, rughei per nus.

3. Il tierz zenn:
Igl onn melli e pli siattschien navonta nov
La rabia dil schuldau franzos
Ils sis de Matg ha dau il fiug;
Ah, strof Mustér, havent battiu culs nos.
S. Placi e s. Sigisbert, rughei per nus.

4. Il zenn pign:
Maria, nossa cara Dunna,
Sco biars han viu cun grond turner,
Ha bargiu per la sfortuna
De ver en fiug tut il Mustér.
Nossadunna dellas dolurs, roga per nus.

Sche nus havein capiu endretg ina scartira veglia, sche han quels 4 zenns custau alla vischnaunca ca. 1685 fl. 7 x., forsa suenter haver tratg giu las unfrendas privatas. Tenor lubientscha digl Ordinariat episcopal dil 28 de Fevrer 1820 ha la pleiv saviu prender 1140 fl. ord il fondo dellas capluttas per pagar in ton de quels quosts.

Entochen che tut ei stau semptgau e regulau vid zenns e clutger e tscherniu ora ils adattai padrins e las ventireivlas madretschas, aschia ch’ ins ha saviu far fiasta, ein aunc entgins meins spirai. Ina gasetta de Cuera scriva: „Mustér ha udiu per l‘emprema ga siu niev bi tuchiez ils 25 de Fevrer 1822; ils zenns secrodan oreifer bein.“ — Scadin cass ei quei stau in legreivel di per gl‘entir Mustér, sco gia la biala Canzun en laud dils zenns novs de Mustér, fatga dagl avat Anselm Huonder e cantada dal pievel, lai percorscher ord mintga quors. 

Igl ei in toc historia de Mustér en paterna, cordiala viarva. Nus schein suondar ella.

1. Te legri, o Mustér!
E laudi Diu da cor;
Ti gaud es gie ’l plischer,
Con bein ch’il sun dat or.

2. Dils zens, ch’ en uss culai,
Cun quost ed er’ quitau,
E schi bein gartigiai,
Ch’in vess gie mai maniau.

3. En quels ventgia dus onns
Dil berschament ennau,
Sto ver gie pign e grond 
Co Dieus ha nus gidau.

4. O cars zens legreivels!
Vus esses la perdetgia,
Che a tuts vers fideivels 
Dieus seigi ferma petgia.

5. Sche clomei pi’ ensemen
Tuts ils parochians,
Per dar a quels l‘enzenna 
D’ er’ els esser nuials.

6. Cun schenia ’ls puccaus,
Tener car Diu da cor,
Cu ’l proxim sco sesez,
Mai emblidar vi ’l strof.

7. Mustér seigi Mustér
En tut sco vid’ avon,
Il liug de residenza,
Mo buca dils pucaus. 

8. Quei seigi nies quitau,
Schar scandels dad in maun, 
Che schendran mo puccaus,
Sc’ in sa da vegl enneu.

9. Exempels vein nus aunc
Bein biars avon ils egls,
Ch’ in tuca gie cun maun 
Il strof de nos puccaus.

10. In spiegbel eis ei quei,
De mai schar ord il tgau, 
Tgei peina greva sei,
La torta dil puccau.

11. De claustra, vitg e hofs,
En tschendra tut midaus, 
Entras ils crius Franzos 
Totalmein ruinaus.

12. O, sis de Matg sgarscheivei!
Digl onn navonta nov;
O, fiug zun bein snueivel!
Ti rumpas aunc il cor.

13. Schein dad in maun il trest
Maletg de tala sort;
Dieus dat a nus confiert 
Consola uss nies cor.

14. Tadlei empau nos zens,
Co i tucan uss d’ensemen; 
Mein pia el sogn tempel,
E tuts ludeien Diu.

15. Rugheien er’ da cor
Perdun per nos puccaus; 
Dieus ei gie sigl altar 
Sco bab dils combriai. 

16. Sche seigien engrazieivels
Cun buc stridar Diu pli;
Vivin sco vers fideivels,
Affons della Cadi.

17. O zens bein gartigiai!
La flur dil liug Mustér!
Sco trost dils combriai,
Dieus vegli mantener.

18. Il grond a nies s. Gion,  
Igl auter a s. Carli,
Il tierz al bien s. Placi,
Il quart a nossa Dunna.

19. Quei ei ils ss. patruns
De nossa pleiv entira;
Tras lur intercessiun,
Pon dar a nus ventira.

20. Il tun teni naven,
Stempradas aura era;
Dei bein dabot zenzur
Cu ’l fiug less rumper ora.

21. Ils morts vus compignei
En quest liug benediu;
La notg nus destadei 
En cass de mal pariu.

22. O cars nus de Mustér!
Tgei lein pomai de pli?
Dieus fa a nus oz ver,
Ch’el tegni nus aunc car.

Denton ha quella legreivla ed emperneivla harmonia a s. Gions buca cuzzau ton ditg. Tutenina ei il zenn grond sefess. Il culazenns Monzini haveva giu garantiu ils zenns per in onn e dau lubientscha de tuccar els mintga di in’ ura. Sco ei para ha la vischnaunca — per nies grond smervegl — era giu fatg stediamein diever de quella lubientscha. Pertgei tenor il protocoll de vischnaunca dils 3 de Mars 1822 eis ei stau redunonza en baselgia parochiala, nua ch’ ils dus calusters veders Gion Francestg Deflorin e Gion Battesta Venzin ein vegni confirmai „cun la condiziun, che uonn stoppien ei tuccar ina ura per di e per quella breigia de tuccar eis ei fatg ad els in minall graun de 4 per fiug.“

Il zenn grond ei se.fess enteifer quei onn. Tgei di savein nus buca dir. Sco ei vegn raschunau fuva quei zenn grond pli liungs, ch’il present e haveva in tec breigia, de puder sper la fenestra si. Meister Monzini ha stoviu cular il zenn danovamein sin siu quen. Duvrond el denton mo il metal dil zenn veder, ei il zenn grond de 1822 vegnius per in bien ton pli pigns cun la peisa de 4710 funds ed il tun denter C e H; denton per ventira puspei buontat zenn.

Stai vargai tuts quels quitaus, fastedis e dis solemns, eis ei vegniu tut ruasseivel entochen miez Matg 1877. Cheu sefenda il zenn grond danovamein e metta la vischnaunca en quosts e fatalitats. Ils 15 de Fenadur ei vegniu teniu vischnaunca pervia dil zenn grond. „Igl ei stau dus meinis: 1. schar tagliar ora quei ch’ei fess e duvrar vinavon; 2. schar cular danovamein e zvar a. u cheu a Mustér ne b. termetter naven el. Tratg ora ina commissiun, che ha procurau igl ulteriur, suenter esser stau, decidiu de schar cular danovamein e termetter naven el.“

Il respectiv contract ei vegnius fatgs cun frars Grassmayer a Feldkirch (s. Pieder) e suttascrets ils 20 d’ Uost 1877. Il zenn fess ei vegnius termess a s. Pieder e pesava „laut hiesigstädtischen (de Feldkirch) Waag- 

schein 4714 fund“ ed igl ei vegniu quin tau a fr. 1,25 = fr. 5892.50.

Numnasontga dil medem onn steva il niev zenn grond per s. Gions exponius a miez il vitg Mustér, gia benedius ed ornaus si gustusamein. Uestg Amberg de s. Pieder haveva giu la buontat sin supplica della vischnaunca de benedir el avon ch’ entscheiver siu viadi en la Cadi. Las soras de Sur G. Battesta Deflorin e de Sur canoni Giachen Antoni Carigiet, oriuntas da Mustér e da lezzas liras a Schaan e Vaduz havevan giu fitau si oreifer il zenn, avon che schar entscheiver il viadi ella patria. — Sco ils frars Wellinger de Schluein havevan giu menau il zenn veder da Mustér a Cuera, aschia han els turnau a menar il niev da Cuera a Mustér sin in ferm carr cun 5 cavals. Arrivond tier la pun Russein han els giu empau tema, schebein la punn tegni carga e cavals e giu schau passar quels persuls igl emprem, stend els anavos, pesava ge il zenn tenor: „Waagschein von Chur 6010 funds“. Denton han els saviu quorer cun lev cor immediat suenter.

Il di dellas olmas suenter las funcziuns d’ avon miezdi ei il zenn vegnius tratgs sin clutger. Ils buobs han priu pil cantun della suga, mond tras la purteglia dil senteri, ferton ch’ils umens, giuvens e vegls, ein dai suenter cargond per la medema suga. Stend il zenn odembora, han ins empruau in tec siu tun. „El tuna bein!“ — Vegnend ils buobs cun il cantun della suga encunter il stradun dell’ Alpsu, steva il zenn avon fenestra dil clutger. Quei tut ei stau daventau enteifer d’in quart ura. Las femnas han giu il grond plischer de saver mirar tier. Salvias de murtes ramplunavan dalla via lada. Tut ch’ era cuntents e plein legria. Il cronist selamenta mo, ch’ ei seigi buca vegniu cantau fertont ch’ il zenn ei vegnius tratgs si. Denton lein nus schar raquintar la G. R. ord siu numer 45 dils 9 de November. Prof. Placi Condrau, il padrin dil zenn, sa raschunar a nus quei meglier. Persuenter ha el era giu la speciala honur, ch’ igl ei era vegniu tuccau cun il zenn grond sin las messas dil tierz per el. El scriva:

„Il niev zenn grond de Mustér ei gartiaus e fa stullir la malenconia per quel de vivon, ch’ era staus fess. La pleiv ha giu concludiu d’ adual prezi schar cular el tier Theus a Favugn, mo fagend frars Grassmaver de s. Pieder pli favoreivlas offertas, ei quella lavur d’ entgins mellis francs vegnida surdada ad els. Ins supponeva, ch‘ il zenn fess pesassi circa 54 tschenes, mo ei ha semussau, ch’ el fageva mo 47 tschenes, ferton ch’ il niev ha ina peisa de 6038 glivras, el ei aschia il pli grond ell’ entira Surselva. (Il zenn grond de Sumvitg de 1913 peisa 6140 funds.) Sco igl ei vegniu detg a s. Pieder ei quel in dils pli bials zenns, ch’ ein enzacu vegni ord la culeria dils frars Grassmaver e tut, tgi che ha viu quel sin siu viadi, ha admirau il bi e schuber cul. A Mustér eis el staus exponius ils dus dis dellas olmas, tut scheva: bials eis el, sche mo el ei era buns. Ins era aultamein spaniaus sin siu tun, e cura ch’ins ha lura tuccau el persuls e culs auters er’ ei mo ina vusch, ch’ el remplazeschi vengonzamein siu preziau antecessur. Conclusivamein lessen nus aunc metter giu in public engraziament als premurai e bials mauns a Schau e Vaduz, che han per affecziun encunter lur vischnaunca nativa, decorau gustusamein il niev zenn grond enten passar leu atras.“

E puspei resuna ina biala cauzun per memoria dad in poet nativs de Mustér.

Al cenn grond de Mustér,
fess nunspetgadamein, culaus a s. Pieder.

(Da P. Baseli Carigiet.)

Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango. (Schiller.)
Vivs jeu clomel, morts deploreschel, cametgs spatizzeschel. 

Cenn, ti grond, jeu tei salidel, 
Beinvignius tier nus da cor!
Ded arver tia bucc’ envidel,
Lai udir tiu tien sonor;
Clom‘ ad in clumar,
Tei lein festigiar.

O, tgei mal mintgin senteva 
Tiu plunschem d’udir leusi;
Cu l‘ureglia strusch udeva
Tiu schemer sut grev marti!
Grond secontristar 
Fess de tei anflar.

Novamein el fuorn ti siuas 
Cull secund da niev surfrend 
Schubers, bials el model liuas,
Heros vallerus nischend 
Ord la tgin’ alzaus,
Tuornas schon battiaus.

Remess, cu eis puspei sil tron,
Sco Mentor nus avvisa;
Tiu clom a tuts sco vidavon 
Surveschi per devisa:

Grond Diu, ti dis gie tez: „cun vus 
Deletg jeu hai ded esser.“
Clumai, lein pia premurus 
Vegnir neutier e quescher.

Nies cor, noss’ olma, tuts nos sens 
Tier tei, o Diu sesaulzien!
Sin tes commonds, scommonds attents 
Vid ti’ amur sescauldien. 

L’inscripziun romontscha dil zenn grond de 1877 havein nus menzionau sisura cun las autras de 1821, secartend ch’ ins hagi duvrau la medema tuttas treis gadas; probabel fuva l‘invocaziun latina „Sancte Joannes Baptista, ora pro nobis“ pli baul era romontscha.

Cun caschun, ch’ ins ha schau cular il zenn grond 1877 eis ei era stau il raschieni de schar cular danovamein il zenn pign e midar siu tun G en F e lu fuss ei stau harmonia cun tschels treis ed ins havess giu eventual duas melodias, numnadamein cun schar naven il grond ne il pign. La calculaziun de midar entuorn il zenn pign havess custau, suenter haver tratg giu il metal dil zenn pign veder, circa 1260 fr. Quei ei denton buca daventau.

Tgei ha ussa ilzenn grond de 1877 custau? Tratg giu la valeta dil material dil zenn veder ha el custau alla fin en tut 4499 fr. 19 cts. — Il metal dil zenn veder era vegnius valetaus 1 fr. 25 per fund, quel dil zenn niev ha custau 1 fr. 60 il fund. Per cuvierer quei deivet ei vegniu lubiu de prender 1000 fr. ord il fondo dellas capluttas della pleiv, silsuenter tratg si ina collecta voluntaria, il rest ei vegnius repartius sin ils habitonts ed ei ha tuccau aunc ca. 2 fr. per olma. — Frars Grassmayer han giu garantiu il zenn per in onn. „Donns caschunai entras accidents ellementars ne cun tuccar malreguladamein ein sclaus dalla garanzia. “

Ed ussa entrescha il zenn grond en funcziun. L’emprema ga, ch’ ins ha tuccau el en uffeci ei stau ils 5 de Nov. 1877, de bara per Fidel Monn de Caverdiras. E la davosa ga — ils 25 de Mars 1916, quei di, sin il qual ins celebrava pli baul a s. Gions la fiasta titulara della „Compagnia della miraculusa Nossadunna dellas 7 tristezias“, stada tschentada si dals K. P. Caputschins ils 3 de Fenadur 1707 e sin la quala ei vegneva teniu ina interessant biala processiun cun la crusch nera gronda, 4 gedius, che portavan ils instruments de crucifigar, las statuas: Niessegner en bara, Ecce Homo, Nossadunna dellas dolurs e nua che las 7 Marias, la spada el pez, suondavan cun s. Gion en agen costum de malencurada. Bia pievel jester vegneva neutier. Donn, ch’ ins ha dismess els anno 80 dil tschentaner vargau per gronda part quella interessanta solemnitat. Contas ga ha il zenn grond giu gidau a festivar quella fiasta?

„Il retg ei morts, viva il retg!“ — aschia clamavan ils Franzos pli daditg, cura che lur retg mureva. Il zenn grond ei forsa buca mo malsauns, el ha survegniu poda ina frida mortala, aschia ch’ ins vegn a stover cular in niev, e perquei clamein era nus per conclusion: Viva il niev zenn grond de s. Gions! — Il temps ei zvar buca favoreivels per schar cular zenns, aschinavon ch’ il metal ei vegnius aschi scarts e cars en consequenza dell’ uiara, ed essend sin tuts mauns novas expensas. — Cun vender il zenn vegness ins ad aquistar momentan in grond capital, ord il qual ins savess schar cular pli tard in zenn tenor plischer. Denton la pietat per il zenn vegl vegn strusch a dar tier quei, e dasperas vegn igl ault prezi per metal senza dubi aunc a semantener ditg era suenter l‘uiara. — Sco per preparaziun sin quella biala, custeivla, necessaria ovra savess ins forsa fundar ad interim in’ uniun, ils commembers della quala sacrificassen mintga meins, lein metter 10 cts. Negin sencurschess de quell’unfrenda e tonaton: l’uniun dat forza, mantegn il tschaffen e porta era — daners!

Denton giavischein nus da tut cor, che s. Gions stoppi buca spetgar memia ditg sin in niev zenn grond e che quel fetschi compleina honur a siu venerabel e maiestus antecessur.