Sontga Catrina a Mustér (1919)

(da P. Baseli Berther).

 

In tschancun enasisu igl uclaun de Funs, sper Mustér, stat ina pintga caplutta dedicada a s. Catrina d‘ Alexandria. Tut persula stat ella cheu sin pistira al pei dil Muntatsch. Ina bufatga via, avon che baghiar il stradun dell’Alpsu, via de bara per ils vischins d’Acletta, uneva ed unescha aunc ussa ils vitgets Acletta e Funs cun s. Gions, Mustér.

Leusi cuchegia giu curteseivlamein Acletta cun sia biala baselgia della Immaculata, baghiada dals Caputschins 1670, consecrada ils 12 de Fenadur 1672 da Uestg Duri de Mont. Ina caplutta pli veglia sto esser stada leu pli ensi, sut casa de Battesta Jacomet, sil plaz, ch’ ins numna aunc ussa „baselgia vedra“, nua ch’ils vischins sereduneschan mintgamai per regular fatschentas dil vischinadi.

Il cronist raquenta plinavon, che Uestg Gion VI Flugi hagi ils 24 d’ Uost 1643 „die Capell unser Frauen zu Acletta und die Capell St. Jacob zu Cuotz auf ein Tag gewichen.“ Forsa che quei datum sereferescha sin quella veglia caplutta, ne ch’ igl ei vegniu consecrau 1670 mo igl altar grond della presenta caplutta. Tgi sa?

Senza dubi ei il present altar grond vegnius erigius pli tard, sco las restanzas digl anteriur altar grond, che sesanflan aunc ussa si pil mir davos il present altar, laian presumar. Igl anteriur altar grond ei staus construius en stucco, semiglionts als dus auters altars laterals. — Cura ei il present altar grond vegnius fatgs,? Danunder vegn il magnific maletg de Nossadunna Immaculata? Tgi ei siu auctur?… Quei ei tut damondas, sin las qualas aunc negin ha dau entochen ussa ina suffnienta, positiva risposta. Plirs han empruau, mo adumbatten. Nuot auter che calculaziuns e hipotesas! Il meglier ed il principal ei denton, che Mustér ha la ventira de posseder quel, 1’excellenta bial’ovra de gronda valetta artistica. Ils perderts san encurir e studiar vinavon.

Vieifer la caplutta de s. Catrina, silla „Soliva“, steva pli daditg ina tuor della nobla familia de Sax — „turris antiquissima Nobilium de Sacco seu Sax“ — sco P. Maurus Venzin († 1746) raquenta. Senza dubi deriva il num „Sax“, ch’ il contuorn de leu port’ aunc ussa, da quella lamilia, da quella tuor. Sias ruinas formeschan ussa ina „muschna de vischins.“

Pli ad ault, dal maun de s. Catrina, sisum il Muntatsch, steva dad in temps era ina tuor, „arx Montacii“ (Hochberg), ussa in mantun crappa manedla, ferton che ins ha duvrau la biala de far si in nuegl. —Sic transit gloria mundi, — aschia svanescha la gloria dil mund!

Igl ual d’ Acletta ramurescha sper s. Catrina giu. El sa far temps de malauras gronda canera e vegnir magari empau garmadis e rabiaus, perquei dat in uor grad sut d’ entellir co el hagi de secontener en tals moments ed ir per siu ordinari vau. Empau mir ed ina buccada geina grad sut la caplutta sparta il prau dalla pistira, ferton ch’ ina leva pun de lenn meina vi sin tschei maun digl ual, nua ch’ ina via de menadiras per Acletta meina tiel stradun dapi 1863.

Tut isolada e bandunada stat la pintga caplutta de s. Catrina mirond sco tuttas baselgias de pli da vegl 

sueunter la damaun. Ina portetta, ina soleta fenestra da maun sut cun in gatter, in tetg de schlondas cun in pign clutger, che porta era buc in zenn grond, quei ei »glentir ornament exteriur de s. Catrina. Zenn e clutger ein tier quei da niev datum, forsa strusch 50 onns vegls. — Avon la davosa restauraziun della caplutta steva aunc maliau sulla porta : „Dieus il s. Bab.“ Tut che salidava s. Catrina mond speras vi ed era Dieus il s. Bab, silmeins ils pli pietus cun la biala oraziun: „Sogn Bab de tschiel empristei a mi vossa s. divina grazia, tras la quala quei ch’jeu fetschi oz daventi tut en vies sogn laud ed enten laud de nies car Segner Jesus Cristus. Amen.“ Aschia han ins raquintau a nus.

Denter las 15 baselgias ne capluttas sin territori de Mustér ei s. Catrina senza dubi la pli pintga. Tuts vitgs ed uclauns han lur baselgia ne caplutta, priu ora Clavaniev e Caprau. Ils de Faltscharidas dian: „Nus havein nies bien s. Placi“; ed ils de Buretsch tegnan cun s. Giachen. Perfin Peisel duei haver giu pli baul sia caplutta, che la lavina hagi manau naven ina gada. La statua de Nossadunna, che sesanflr silla curnisch ella baselgia de Segnas, derivi aunc da quella caplutta. Aschia raquenta la tradiziun. Avon enzaconts onns han ins anflau tier il cavar sulom ded in baghetg a Peisel in parlet d’ aua benedida de crap, che ha schau sminar, ch’ el podessi derivar da tala caplutta.

S. Catrina ei la pli pintga caplutta de Mustér, mo enzatgei tut aparti ha ella tonaton. Ferton che tuttas autras baselgias e capluttas de Mustér ein incorporadas u alla pleiv ne alla claustra, auda s. Catrina ad ina familia privata. Scriva ge ina „Agenda“ dils Caputschins, che han pastorau a Mustér da 1648-1818: „25 di Novembre S. Catarina. La chiesa di s. Catarina e di gius privato. Se invitano si va con Messa e predica, e la Messa vien pagata da chi la commanda.“ 

Signur e patron de s. Catrina ei presentamein Sgr. Pieder Durgiai de Mustér, sesents a Turitg, fegl de P. Anton Durgiai e Josefina Condrau. Gia biars dis ed onns auda quella caplutta alla familia Durgiai. Ei ha dau in temps, nua ch’ ins ha neghligiu empau s. Catrina e schau ir’ ella en decadenza. Negin leva propriamein seprender en per ella. La porta steva aviarta; ei era liber e lartg per tgi che leva. Femnas che vevan de manipular leu entuorn cun borlas, — ei dat ton cauld si cheu sper s. Catrina! — mettevan nunschenadamein lur products leu sut tetg e confidavan bugen dratgs e von tut a s. Catrina temps de notg e curch’ ei plueva. Liung temps ha in’ entira ala tetg cupidau sper il mir si entochen che Alois Simonet d’ Acletta ha priu puccau e fatg si ella. Enstagl bauns in pèr palauncs el tratsch, blut ils mirs cun il vut de s. Catrina.

Denton quei ei tut semidau. Denter ils anno 80 e 90 dil tschentaner vargau ei Josefina Condrau, maridada cun P. Anton Durgiai, seprid’ en cun tut cor e premura per s. Catrina. Ella ha schau renovar la caplutta internamein ed externamein; cementau en il planschiu, procurau per novs bauns, mess neu nova paramenta e tut quei, ch’ auda per celebrar decentamein la s. messa. Tut quellas caussas vegnan salvadas si en ina casa privata a Funs e statan en disposiziun a spirituals, che vulan celebrar a s. Catrina.

Il di de s. Catrina, ils 25 de November, vegneva ei per ordinari adina fatg fiasta a s. Catrina e lu perdanonza a Funs. Il bia serendeva il plevon de Mustér cun la s. messa el liug, ne ch’ era il caplon de Segnas ne in pader della claustra vegneva envidaus en leutier. Ei vegneva fatg aschi solemn sco pusseivel. Il P. Caputschin sco plevon a S. Gions clamava mintgamai giud scantschala la domengia avon ils 25 de Nov.: . . . „croda s. Catrina. Messa e priedi a sia baselgia“. E suenter alzar si cantavan las mattauns de Funs la veglia canzun de s. Catrina:

Sontga Catarina sabi spért, 

Ti petga de fermezia,

De duns, vertits floriu jert 

E spieghel de bellezia,

Ti defensiun de religiun.

De comportonza exempel 

De castiadat e sontgadat 

Dubel custeivel tempel.

Denton buc adina schi solemn; biars onns schavan ins era stgisar mo ina messa bassa, senza priedi, senza canzun. — 1902, ils 2 de Settember ei dunschala Lucrezia, feglia de P. Anton e Josefina Duigiai-Condrau, morta e satrada a Mustér. Cun quella caschun ha Josefina Condrau fatg si ina messa perpetna en sia caplutta de s. Catrina per la cara defuncta, che vegn mintgamai legida dal plevon de Mustér la fiasta de s. Catrina leu ils 25 de Nov. Da quei temps naven vegn il di de s. Catrina celebraus a Funs cun nova premura, nova devoziun. E la caplutta vegn tenida puspei en honur e s. Catrina venerada cun nova fidonza. Ha ei ge dau in temps, ch’ils vischins de Funs seredunavan temps de stad firaus e domengias a s. Catrina e recitavan vi tier sera ensemen il s. rosari.

Isolada, tut bandunada stat s. Catrina sper la pun al pei dil Muntatsch. Con ditg? Da cur’ enneu? Bugen havessen nus enderschiu tgei onn la caplutta de s. Catrina ei vegnida baghiada. Denton nua encurir? Vid la caplutta anflin ins negin onn. Ils cudischs vegls della pleiv de Mustér, enten ils quals ei pudess forsa esser stau entginas notizias da quellas varts, ein i alla malura tier il berschament dils Franzos. La familia Durgiai, 

alla quala la caplutta auda gia da liung temps enneu, scadin cassin per generaziuns, posseda negins documents. Nua sevolver? Forsa dat la tradiziun sclariment? Gleut veglia san raquintar savens sco in cudisch, ch’ igl ei in plischer de tedlar. Ed els raquentan bugen, cunzun cura ch’ els sentan, ch’ ins teidla cun interess. E grad per caussas daditg vargadas han els tut auter sentiment, tut autra pietat, che per caussas dil temps niev. Dasperas han els savens ina memoria aparti per quei de vegl.

Nus havein enconuschiu in um, che saveva numnar igl onn de naschientscha de mintga persuna de siu ualti grond vitg e tier biars aunc dar en il di. E tscheu e leu havein nus entupau frestgas matronas, che savevan dar exact sclariment della parentella de pliras generaziuns. Bia ga essan nus stai mal, che nus havein buca dau meglier adatg pli baul sin discuridas de persunas veglias, che raquintavan aschi bugen ed aschi bein de tuttas uisas ord il temps vegl, persunas ch’ eran dasperas strusch stadas a scola e che savevan beinduras gnanc scriver, denton raquintar oreifer, ch’ ei era in smervegl. Quei pertratg ha stimulau nus de serender inaga a Funs per domondar gleut veglia de leu notizias sur s. Catrina. La speronza sin in bien resultat vegn franc a remunerar la stenta. Detg e fatg!

Odem igl atun fuv’ ei, in suentermiezdi, ch’ ei smuschignav’ empau. Mond tras Funs catein nus cuninaga ina marcanta veglia fatscha, culla quorta pippa sin bucca, che cuchiava ord ina stretga fenestra. „Tgei, studieis l’aura?“ havein nus dumondau. „Havess aunc de far ton sco in tumpli risdiv ed in pèr stublas, mo oz ei de far nuot.“ — Enaquella vegn sia dunna ord casa en mondura de cavar truffels ed ei tut sesnuida vesend nus sut casa e fuss bugen turnada anavos, sch’ei fuss buca stau memia tard. Mo sforzadamein e tut schenada eis ella ida speras via. Remarcond nus denton, ch’ ins sappi tonaton buc ir a cavar truffels cun resti de firaus, ei la massera stada contenta, pli che contenta.

Nus dus havein continuau cull’aura. Vegnend lu plaun e plaun cun nos pertratgs pli ella bassa, havein nus encuretg de vegnir tier nies intent e havein fatg la damonda: „Saveis era cura la caplutta de s. Catrina enasi tscheu ei baghiada?“ — Spert survegnin nus la risposta anavos: „Quella ei adina stada!“ —„Mo, mo!“ E nus stuein sco haver tratg la schuiala sin quella prompta e franca risposta, e dabot vegn ei confirmau: „Ge, glez, quella ei adina stada!“ — „Buca mal,“ havein nus tertgau e domondein vinavon: „Haveis nuota scartiras cheu a Funs sur quella caplutta?“ „De miu saver buca.“ — „Tgi ei la pli veglia persuna cheu a Funs?“ — „Il Battesta vi leu, aber quel sa nuot; quel vegn ge si da Disla!“ — Prest havein nus encorschiu, ch’ei era de far nuot cun s. Catrina. Per ventira mava grad ina marcanzia stiarls speras ora e nus havein schau grad e grad giu nos „studis ecclesiastics“ e havein entschiet a raschunar cun special interess dellas fieras de Sebiastg e Ligiaun, nua ch’ il compogn sin fenestra era stupent de casa. El fuva ge staus pliras stads versau sterler de Maighels, enconuscheva bein ils marcadonts della Surselva e haveva compignau in u l’ auter pliras gadas en „tiara taliana“.

Malgrad nies fatal schliet resultat havein nus tonaton bandunau nies bien veteran cun engraziament. El haveva ge leventau buca mal il bien humor cun sia franca risposta: „Quella ei adina stada!“ — „Quel sa nuot, quel vegn ge si da Disla!“ — Adia!

S. Catrina, ch’ ei „adina stada“, havein nus manteniu ad interim en buna memoria. Il curios resultat sur sia entschatta ha stimulau nus aunc pli fetg per sia historia. Plaun e plaun eis ei era reussiu d’ anflar en ina veglia cronica entginas notizias sur la caplutta de s. Catrina. Nus schein suondar cheu igl essenzial.

Avon la familia Durgiai fuva ina familia Huonder en possess della caplutta de s. Catrina. La numnada cronica raquenta, ch’ ei fuvi stau gia da vegl enneu si Sarz (Sax) ina pintga caplutta en honur de s. Catrina, mo che seigi ida sutsura cul temps. Cheu ha lu 1704 in cert Str. Nicolaus Huonder, che habitava problamein a Funs, e ch’ era fetg rehs ed era staus gerau „des hleinen und grossen Raads“ a Mustér, schau baghiar sin particular giavisch de ses treis fegls Nicolaus, Martin e Josef sin siu quen quella caplutta per particulara devoziun tier s. Catrina d’ Alexandria. Mir, tetg etc. ha custau 124 renschs; quei ch’ auda tier igl altar, sco calisch, resti de far messa, candelors etc. ha custau 53 r. La statua de s. Catrina ha il sculptur Joannes Riz fatg, al qual Str. N. Huonder ha giu pagau per tagliar ora e sulerar, tier aunc ina tabla votiva a s. Gions, 31 r. 3 bz. L’ entira summa per la caplutta de s. Catrina seigi pia stada 208 renschs e 3 bazs.

1708, ils 30 d’Avrel han ins aranschau ina gronda processiun e compignau cun tutta devoziun la nova statua, „die verguldete Bildnuss der hl. Catharinae“, ord la baselgia parochiala de s. Gions si a s. Catrina, nua che P. Fioriano O. Cap., da lezzas uras plevon a Mustér, ha scadin cass teniu in edificont priedi sur s. Catrina. Cheutras seigi la devoziun tier s. Catrina, patruna dils students, vegnida renovada ed augmentada.

Msgr. uestg de Cuera, Duri VII Federspiel, ha giu dau lubientscha de celebrar la s. messa a s. Catrina, natural suenter ch’ igl altar ei staus consecraus. La cronica metta aunc vitier, ch’ il tit. Legat Jacobus Caraciolus hagi lubiu danovamein 1712, ils 7 de Nov., ferton ch’ el era a Mustér per benedir e consecrar la nova baselgia claustrala de s. Martin, de leger messa a s. Catrina.

Plinavon vegn ei raquintau, ch’ in cert Giachen Adalgott Geriet hagi urbiu ora da Roma in perdun complein per 7 onns. Pli clar vegn ei buca detg. Probabel ei quei maniau in perdun complein sil di de s. Catrina, ne forsa aschi savens sco ins viseta la caplutta? Quei perdun seigi puspei vegnius renovaus silsuenter.

Il sura numnau Giachen Adalgott Geriet sto esser staus in um de pietat e de gronda influenza. El steva a Buretsch e ha fatg 1687 in pelegrinadi a s. Giachen de Compostella en Spagna e 1700 in tal a Roma. El ha giu regalau 3 s. reliquias alla claustra e 2 alla baselgia de s. Gions, las qualas el ha giu obteniu da sia Eminenza Cardinal Maria Bernardo Conti. Sia dunna senumnava Mr. Castgina Baselgia. El ei morts ils 21 ded Avrel 1728.

Mintg’ onn vegnev’ ei legiu a Funs il di de s. Catrina, ils 25 de Nov., 3 entochen 4 s. messas e duront igl onn ora pliras autras e beinduras perfin cantau solemnamein la s. messa dals rev. Paders — „ein gesungenes ampt figuraliter gehalten.“

La „messa solemna“ a s. Catrina meina nus sil pertratg, — raschuns havein nus denton neginas — che la caplutta pudessi esser stada vidavon empau pli gronda e quei tonpli, ch‘ ei vegn aunc raquintau ella cronica, ch’ ei fuvi maliau ella caplutta 27 sogns ne sontgas, che vegnan numnai si tuts cul num sut il tetel: „Die nahmen der heyligen und heyliginen deren Bildnuss in der Capellen zu St. Catharina gemahlet worden“. Denter quels buca meins che 13 maletgs, che representan differentas s. Catrinas.

Str. Nicolaus Huonder ei pia staus in grond benefactur de s. Catrina. Denton era aunc per autras baselgias ha el giu in bien cor. Alla baselgia parochiala de s. Gions ha el fatg si dus dretgs ded alp en Cristallina (80 R.); a Nossadunna dellas dolurs in auter dretg en Cristallina; persuenter duei vegnir legiu ina messa perpetna. Plinavon ha el regalau ina cruna d’ argien a Nossadunna dellas dolurs. — El ei era quel, che ha schau maliar 1707 a s. Gada sil mir dal maun dellas femnas dus maletgs entras il pictur Giachen de Sumvitg, che hagi custau 32 rensdis e 12 bazs.

Str. Nicolaus Huonder ba mussau aunc tscheu e leu siu bien cor, per baselgias e paupers, denton el haveva era entamaun enzatgei. La cronica fa la remarea: „Herr Str. Nicolaus ist gar ein reicher Man gewesen, hat über die hundert tausend R. gehabt.“

Era ils fegls de Str. Nicolaus Huonder han giu artau quei spért de beneficenza dil bab e nus schein aunc suondar entginas notizias da quellas varts, aschinavon che quei illustrescha empau il contuorn e perquei ch’els seregordan denter en era generusamein de s. Catrina.

item hat H. Joseph vermacht der hirhhen zu St. Joannes für deine Organist R. 80.

item unser lieben Frau von rosen hranz aldorten ein alprecht zu Russein R. 40.

Herr Martin Huonder und H. Joseph Huonder haben vermacht 

dem hl. Nicolao (Mompe T.) 5 philip,

dem hl. Joseph zu Bugnei R. 30,

 dem hl. Lucio zu Disla R. 30,

 unser lb. Frau in Sumvixerbad R. 40,

 item der Pfrund zu St. Joannes jährlich 15 quartanen salz R. 150,

dem Hloster zu Disentis ein ewige mess R. 40,

 item vor Zeiten 40 R. gelt für 2 rothe, damastinen Chormantel, 

Item haben H. Martin Huonder und H. Joseph Huonder der Capellen zu St. Catharina si Sarz vermacht 25 bz. leben zins si Accleta. Capital R. 150.

item si Sarz haben sie vermacht der hl. Capell 4 stühlein guot, so dess Gilli Maissen gewesen, so 110 H. facit. — summa tacit gegen R. 1270.

In fegl de Str. Nicolaus Huonder cul num Christian ei staus maridaus a Trun cun Margaretha Christ dil Risch. Era quei ha schau vegnir tier bein enqual regal a Nossadunna d’ Accladira ed alla baselgia parochiala de leu. Niessegner haveva era benediu el cun beins temporals. „1729 als ein gemeine schniz od. taglia zn Thruns gemacht, hat man ihn geschnidet per R. 40.000“. Christian Huonder ha giu 4 fegls e 3 feglias ed ei morts, sche nus sbaglein buca, 1733.

Dals auters fegls de Str. Nicolaus Huonder senumnava in, sco gia detg, Nicolaus, n. 1669. Quel ei daventaus pader en claustra a Mustér cul num Martin. Sia messa nuviala ha el celebrau ils 21 da Mars 1697 e zvar el liber avon la porta claustrala, nua che Decan Gion de Casteiberg, plevon a Trun, ha teniu il priedi festiv. P. Martin capeva bein l’ architectura e ha survigilau la construcziun della presenta baselgia claustrala. El ei morts ils 9 de Zercl. 1713 ed ei satraus en baselgia claustrala avon igl altar de s. Giusep, in di, nua ch’ ils de Sumvitg eran grad vegni cun processiun a Mustér.

In secund fegl de Str. Nicolaus Huonder haveva num Martin ed ei staus maridaus cun Onna Maria de Castelberg e ha giu in fegl cun num Conradin. Suenter la mort de sia dunna ha Martin Huonder studiau teologia ed ei daventaus spiritual. Sia messa nuviala ha el celebrau mardis Pastgas ils 28 de Mars 1701, en baselgia de s. Gions, nua che siu fegl Conradin ha surviu messa e Decan Gion de Castelberg fatg il priedi. Sur Martin Huonder steva sur sesez e ha giu, ton sco nus savein, negina pastoraziun. — Siu fegl Conradin ei maridaus cun Maria Eva de Castelberg ed ei staus mistral 1730/31. —Nus savein dir tier quella caschun, che buc ina schlateina de Mustér hagi dau alla Baselgia tonts spirituals, sco la schlateina Huonder. Nus possedein notizias de buca meins, che de 12 „Sur Huonders.“

Josef, il quart fegl de Str. Nicolaus Huonder, ei buca staus maridaus ed ei morts ils 20 de Schaner 1734.

Ils geniturs de Str. Nicolaus Huonder ein stai: Christ Cunrad Huonder e Barla Baselgia, ferton ch’ el sez ei staus maridaus cun ina certa Anna de Fontana. Nicolaus ha annc giu 3 frars: Str. Gion Huonder, che ha giu treis fegls, Str. Christ Huonder zu Accletta cun 4 fegls ed ina feglia e Cunrad Huonder im Dorf. —

Sco ei vul parer ei il patronat della caplutta de s. Catrina ius cul temps vi sin differentas familias della parentella Huonder, che havevan quitau per il resti della caplutta e ch’ envidavan en in spiritual ne pader de far fiasta a Funs il di de s. Catrina. Entras ina maridaglia ei lu il patronat ius vi sin la familia Durgiai. La tatta de Pieder Antoni Durgiai, um de Josfina Condrau ei stada ina Cristiana Huonder. —

„Adina“ ei s. Catrina buca stada, denton sia historia ei veglia ed intressanta. Quei muossan gia las quortas notizias, che nus havein saviu dar sur la carina caplutta, che stat leusi isolada, tut persula sper la pun al pei dil Muntatsch.

Nus concludin nossas notizias sur s. Catrina, ses benefacturs e protecturs cun ils bials plaids della cronica: Betribuere dignare, Domine, omnibus bona facientibus vitam aeternam. Veglies dar, o Segner, a tuts quels, che fan dil bien, la veta perpetna!

S. Catrina a Mustér! Il di de s. Catrina haveva avon temps aunc in’ autra muntada per Mustér. Quei di era mintgamai in avis tier niev progress ella sabientscha e tier nova pietat. Il di suenter s. Catrina vegnev’ ei numnadamein dau l’ entschatta alla scola, che cuzzava entochen l’ jamna sontga. S. Catrina ei ge la patruna dils filosofs, e denter quels pigns ha ei adina dau filosofs, ch’ein daventai silsuenter gronds filosofs! Ins leva entscheiver la scola cun ina buna intenziun, sut la protecziun dina perderta sontga.

Sin quella nova veta scientifica vegneva il pievel era fatgs attents. Il calender dils R. P. Caputschins, che pastoravan da glez temps a Mustér, — igl ei ussa uonn 1918, il December, gest 100 onns, ch‘els han bandunau Mustér suenter in’ activa e benedida pastoraziun de bunamein 200 onns, — quei calender conteneva l’ interessanta notizia, ch’ era de publicar la domengia avon s. Catrina: „Il giorno dopo s. Catharina principia la scuola, ma senza obligazione.“ Il di suenter s. Catrina entscheiva la scola, denton senza obligaziun. Ei steva pia liber ded ir a scola! Ah, tgei consolaziun vegn quei ad esser stau da lezzas uras per la pli part dils buobs e tgei consolaziun fuss quei aunc ozildi per biars, la remarca: „ma senza obligazione!“

Ins sa dir tgei ch’ ins vul, ir a scola, stuer seser ed esser seraus en quasi igl entir di ora, e lu aunc aschi liung temps, quei ei per affons, cunzun ora silla tiara, in grond sacrifeci, in’ unfrenda greva pli che greva. E l’ experienza muossa fetg savens, ch’ il resultat corrispundi tuttavia buc adina alla gronda unfrenda, anzi che ils affons vegnien savens stuffientai, che biars daventan indifferents, nervus, uaps da spert e da tgierp. Nus essan tuttavia buc encunter la scola en general e nus giavischein era buc anavos las relaziuns dil temps vegl, denton che la scola ded ozildi cun siu sistem, cun ses plans, roms, troppa cudischs, tut tenor il medem fatgui, sappi scaffir ina generaziun sauna, practica, ventireivla, quei sa crer tgi chie vul. Saziar quels che han fom ei in’ ovra de misericordia, denton stuffientar enzitgi ei fatg d‘ entiert. Non multa, sed multum! Buca bia, denton bein, clar, fundamental fuss senza dubi de preferir. Item… principia la scuola, ma senza obligazione… e tonaton han nos perdavonts saviu lur fatgs grad aschi bein sco nus, sche buca meglier; els ein stai grad aschi contents e ventireivels sco nus, probablamein aunc meglier che nus. Basta!

Cun il di de s. Catrina entschaveva avon onus era mintgamai nova veta spirituala a Mustér. Ils de Mustér vegnevan aunc pli pietus! Il directori dils R. P. Caputschins conteneva perquei sin quei di la remarca: „Si

da principio pure a dir la sera il Rosario sino a Pasqua.“ Ins vegn ad entscheiver a dir il rosari la sera entochen Pastgas. Ed ei vegn dau en exactamein co quei haveva de daventar.

Glendisdis, mardis e mesiamna rosari sigl altar de Nossadunna dil rosari. Gevia la cruna dil Segner sigl altar de s. Carli. Quella devoziun vegneva fatga sin suondonta moda: Deus in adiutorium . . . Adoramus te Christe et benedicimus tibi etc., allura ina Salidada enstagl dil Gloria Patri. . . Silsuenter 3 decadas Bab nos . . . Alla fin 3 Bab nos e Salidada. Sit nomen Domini benedictum. Oremus (come nel Cartello!). — Il venderdis vegneva ei recitau il rosari de Nossadunna dellas dolurs sin siu altar. — Sonda la litania sigl altar de N. dil rosari.

Alla fin vegnev’ ei aunc detg mintga sera igl Aunghel dil Segner cun De profundis e lu privatim da bass 

5 Bab nos (las s. tschun plagas) cun bratscha aviarta. Suenter suondava la benedicziun. Ferton ch’ il spiritual serendev’ en teschamber cantava il pievel, la gevia: Tantum ergo . . . ne Lodato sempre sia . . il venderdis: Virgo Virginum praeclara . . .; la sonda: Salve Regina . . .; il glendisdis: De profundis . . ils auters dis in himni de Nossadunna. Ei fuva pia ina biala variaziun e surtut il pievel cantavava mintga sera enzatgei, che aulza il cor.

Dal temps dils R. P. Caputschins existeva aunc bein enqual’ autra isonza a s. Gions, che nus havein emblidau via totalmein. Ei auda zvar buca tier „s. Catrina“, deton s. Catrina vegn franc a perdunar, sche nus raquintein aunc dabot mo in per caussas.

Domengia Septuagesima, la sera, entschaveva il „Perdun a Baselgia“, che cuzzava entochen domengia Quinquagesima inclusive. Mintga sera vegnev’ ei cantau la litania Lauretana, allura: Deus in adiutorium . . ., silsuenter in misteri e 15 Bab nos e Salidadas cun Gloria Patri. . . alla fin. Ora pro nobis . . ., Oremus: Concede . . . Aunghel dil Segner … De profundis.

La fiasta de Sontgilcrest vegnev’ ei exponiu e cantau messa ella farria allas 8; suenter messa dau la benedicziun e reponiu. Immediat suenter, havend scomiau paramenta, vegnev’ ei intonau „Pange lingua“ e l’ entira vischnaunca serendeva cun procession en claustra ed assisteva leu allas funcziuns. Finiu la processiun en claustra, turnava la vischnaunca cun processiun a s. Gions cantond il ,,Te Deum“.

Da s. Martin visitavan ils de Tujetsch ’gl emprem la baselgia de s. Gions, nua che l’ entira vischnaunca de Mustér era seradunada. Il plevon de s. Gions entschaveva la litania de tuts ils sogns ed ins mava ensemen cun ils Tujetschins en claustra e turnava puspei en processiun anavos ella baselgia parochiala cantond la litania de Nossadunna. A s. Gions vegnev’ ei proclamau perquei giud scantschala la domengia avon croda s. Martin, nus vegnin ad ir cun processiun en Claustra.“ — Denton avunda!

Nos perdavonts havevan e prendevan bia megliera peda de far dil bien, che nus. Nus vivin per ordinari en preschas e fuolas e vegnin perquei tonaton buca grad ferm vinavon. Bein enqual devoziun e pietusa isonza da pli daditg ei messa en emblidonza ne scursanida. E quei ch‘ ei semanteniu para beinduras aunc memia liung. Il vegl imperatur Lothar ha giu rischun de dir: „Ils temps semidan e nus semidein cun els.“

Aunc ina muntada haveva il di de s. Catrina per Mustér. Sin quei di ne leu entuorn serimnava il cussegl Grond, il parlament della Cadi a Mustér, el liug de sia residenza. „Roda dertgira s. Catrina“ fuva ina usitada expressiun dil temps vegl. Il Cumin e ses organs havevan pli baul tut autr’ impurtonza, ch‘ oz il di. Quasi tuttas fatschentas generalas e publicas vegnevan fatgas giu a Mustér. Perfin ils „mess“, quei vul dir ils deputai sil cussegl grond a Cuera, da 1803 entochen 1816 mo dus per nies Cumin, survegnevan lur instrucziuns dals officials dil Cumin serimnai a Mustér. Il Parlament della Cadi seredunava perquei era pli savens, 10 entochen 12 ga regularmein per onn, tier ils auters „extra cussegls,“ che vegnevan clomai ensemen, denton mintgaga mo in ne sil pli dus dis. Desperas fuva quei cussegl grond dil Cumin pli numerus ch‘ oz il di.

Cun salter, scarvon ed assistent dumbrava il parlament ne cussegl grond della Cadi 20 personals, ils megliers, ils pli perderts e sabis magistrats, che las 6 vischnauncas ne las 4 quorts savevan mo termetter. E scadin cas devan lur preschientseha e lur redunonzas en casa Cumin, nua che Sia Grazia Msgr. Avat assisteva mintgaga officialmein, in agen colorit e sentiment alla capitala.

Tut quei, che quels sabis signurs tractavan en lur redunonzas sut il presidi dil mistral per il beinstar della tiara, vegneva mess a protocoll. Igl ei de star zun mal ed igl ei in donun per la historia e la cultura de nies Cumin, che quels protocolls avon 1788 ein daventai in’ unfrenda dil berschament dils Franzos.

Ina caussa, che vegneva per ordinari tractada e finida silla redunonza „Roda dertgira s. Catrina“ fuva de fixar la „Clamada din lud. Cumin della Cadi.“ Il bia vegnev’ ei tratg ora ina commissiun gia sin la redunonza „fiera de Mustér,“ che vegneva tenida da lezzas uras igl 1 d’ October.

Aschia er’ ei vegniu ordinau per ex. sin la dertgira de s. Catrina 1804:

„Ei era din lud. Oberheit fatg la elecziun d’ in Signur per Cuort per tschentar si ina Clamada sura dellas victualias a proporziun dil temps, havend in lud. Oberheit schon la fiera de Mustér l’ obligaziun giu, de tschentar si e publicar quella, essend aber per certs motifs quella refretga entocben questa dertgira.

Signurs ils quals ein stai per far la Clamada sin approbaziun d’in lud. Oberheit: 

per Mustér: Sgr. Str. Giachen Martin Genelin,

„ Tujetsch: Sgr. Str. Duri Venzin,

„ Sumyitg e Trun : Sgr. Landama Nay,

„ Breil e Medel: Sgr. Str. Josef Duri Giossi

e Scarvon.“

La „Clamada,“ ch’ ins veseva pli baul en mintga stiva fermada vid igl esch ne la preit, fuva norma legala per vender e cumprar.

Avon nus sin meisa stat la „Clamada“ fatga il November 1832 e sutascretta officialmein da Gion Rest 

Caduff de Breil, assistent regent. Sch‘ ins va atras ils prezis de lezzas uras per „purment, garnezis, pummas, carns, latgiras, ovras e launa,“ sco la ;,Clamada‘‘ vegneva mintgamai partida en, e metta quels prezis en comparaziun cun ils prezis ded oz il di, che la terribla uiara ha manau neutier, sche vegn ei tut tuorbel avon ils egls. Ins sefida strusch d’ allegar mo in per exempels:

10 crenas piaun ded alp ne in ster 5 fl

1 crena caschiel mager ded alp –.12 kr.

1 curtauna segal –. 56 kr.

1 curtauna tschereschas neras tostas 1 fl. 6 kr.

1 crena carn d’armal –. 11 kr.

1 masira latg entir –. 6 kr.

1 crena launa lavada–. 56 kr.

etc. etc.

Ins saveva haver de tuttas uisas, niev e veder, sco ins leva per bass prezis; perfin tschagrun fiers, che negin leva ussa magliar pli avon l’ uiara, savevan ins cumprar per 8 kr. la crena!

Ils capitalists, che mavan a trer en lur tscheins da s. Martin, eran bi leds, sch‘ els survegnevan la mesadat en daner blut. Tschei vegneva pagau cun rauba, che la gleut haveva en abuldonza. Igl ei grad il cuntrari ded oz il di, nua ch’ ins ha pli u meins daners, mo nua che ei maunca la rauba. Tgi stat ne steva meglier? Igl imperatur Lothar schess puspei: „Ils temps semidan e nus semidein cun els.“

Sco ei fuva usitau pli da vegl en bia loghens, aschia han bein era ils muliners de Mustér fatg surasontga il di de s. Catrina. Cun quei che s. Catrina ei vegnida marterisada cun ina roda, che haveva en tschien tiglionts, duess ins buca muentar ina roda per siu di, ne roda de filar ne roda de mulin. Aschia raquintavan nos vegls ed ei vegneva observau. Pli da vegl mulavan ils milliners buca per quei di. Ad in muliner, che haveva mulau per s. Catrina, er’ ei seglentau la roda per castitg, ch’ el haveva buca teniu il di de s. Catrina,

Ariguard la roda de filar vegn quella tenida eri oz il di en bia casas ualti exact, buca mo il di de s. Catrina, mobein era auters dis emblidond il vegl proverbi:

Sez filau e sez tessiu 

Dat il megler vestgiu!

Suenter haver celebrau s. Catrina avon miezdi en baselgia ein ils muliners de Mustér forsa vegni ensemen suenter miezdi ella veglia ustria della pun on Gonda, tiella „Balugna“, sper in scart troccas ed in bien glas vin. E tgi less far curvien? — Dil rest formava l’ ustria della pun dal temps della via vedra mintgamai la „davosa staziun“ per ils de Medel e de Tujetsch e per ils de „sura.“

Nus essan alla fin cun nossa discurida. — Ei exista dapresent circa 300 differentas cartas illustradas de Mustér e siu territori, denter en oreifer bialas. Ina dellas pli bialas ed artificialmein pli finas ha Sgr. Mischol de Schiers dau ora 1913 (Xr. 1322) cun la caplutta de s. Catrina, che fa ina zun plischeivla impressiun. Bugen porschessen nus ussa quella per conclusiun a scadin lectur e lectura per memoria e salid de s. Catrina, isolada e persula al pei dil Muntatsch sper Mustér.

1919.

Schreibe einen Kommentar