Ei schabegia beinduras che nus schein a nusez, cura che nus udin ch‘igl ei miert in vegliuord els 80: „Donn ch’el ei morts quei bien vegl; tgei havess quel aunc saviu raquintar a nus!“ Segir, cun nos vegls va era la rihezia da nossa tradiziun romontscha en fossa — per mai pli levar da mort en veta. Nos tats e nossas tattas ein bein aunc tschintschus e paterlus, sco quei che lur vegls ein stai, mo ina differenza eis ei tuttina denter lezs e quels dad oz. Nos urats vivevan d’in temps, nua che la raquintaziun orala era la moda e maniera da divertiment e recreaziun; nos tats e tattas dad ozildi vivan el temps da pupi, nua che la biala litteratura screta, remplaza la raquintaziun a bucca e nua che tats e tattas cun lur praulas e detgas ein daventai davonzs. Igl ei pia buca da sesmarvigliar, sche quella tradiziun populara ei ton sco tschessada e stenschida. Perquei ein ils vegls che raquentan oz aunc detgas e praulas daventai aschi rars e scarts, sco las caultschas murtetsch da tschels onns.

II confrunt cun in che sa aunc „da quei da vegl“ ei pia oz aschi impurtonts e prezius sco da scuvierer vegls manuscrets ch’ein stai piars e svani. Ina tala fortuna ha il scribent da questas lingias giu avon zatgei onns, cun seconfruntar cun in um vegl da Mustér, tschintschus e curteseivels che ha raquintau las sequentas praulas e detgas, las qualas ein aunc mai vegnidas dadas per scret. Il bien vegl ei morts e sia lieunga lingiera vegn uss ad esser tut eria e schirada — forsa gia semidada en puorla, mo sia reha tradiziun dueigi viver aschi ditg sco ei dat aunc Romontschs a Mustér. 

 

1. La bova gronda

Avon onns schabegiav’ei buca da rar ch’ils demunis mavan a spass silla Garvera, sur la bova gronda enadò. Dapi quei temps, mav’ei buc’ora in onn ch’ei vegneva buca giuadora enqual sbuau che smanatschava da satrar il vitget da Brulf. Ils da Brulf ein vegni en grondas temas ed anguoschas e savevan ni nu’en ni nu’ora. Mo cheu viveva enta vitg in pader caputschin che saveva pli che mo magliar paun e far messa. Perquel tarmettan ils da Brulf il cauvitg, sinaquei ch’ei vegni ò e scungiri ils da cornas. „Aunc questa sera vegn jeu neudò, mo mei a casa, serimnei en vossa caplutta e rughei ils ss. Patruns, s. Placi e s. Sigisbert ch’els gidien mei.“ Pér tard viden ella sera ha il pader priu il parlet d’aua benedida ed ei ius si encunter la Garvera. Ils giavels levan ual puspei entscheiver cun lur ovras ch’el ei arrivaus si sper els.

„Tgei gida tei è pomai l’aua benedida?“, tuna ina vusch sco sch’ella vegness neuadenasi d’ina profunditad.

„Quei liug cheu ei nies e fai che ti vegnies naven.“

„Enten num dil Tutpussent,“ di il pader, „ch’ha smalediu e truau vus e vies bab Lucifer tier las peinas perpetnas, camondel jeu a vus da s‘absentar da quest liug e schar cunbien ils da Brulf!“

„Tgi che vul scungirar ils auters, duei gl’emprem mirar da sez buca haver tacs vid sia persuna“, rebatta ina vusch giuadora d’in crestatsch e mirond pli datier, vesa el leu in hazer camutsch che steva sin sè e fimava la pipa.

„Sche tgei tacs pia, muossa si!“, di il pader.

„Di, has ti buca la disa da beiber bravamein vin, mintgaga avon che ti entscheivas tiu uffeci vergugnus?“ 

„Ils benefecis dalla vischnaunca dattan a mi il dretg da far diever d’in cavagl, cura ch’jeu hai dad ir ordeifer il vitg, mo jeu mondel adina a pei, quei engreviescha meins la vischnaunca, era sch’jeu selubeschel mintgaton in migiel vin.“

Cheu damonda ina vusch che para da vegnir ord la bucca d’in monstrum giud in pégn: „Has ti buca magliau in toc ligiongia per mesjamna dalla tschendra damaun, cu ti eis vegnius anavos d’ina viseta tier in malsaun?“ Na,“ rispunda il pader cun saung freid, “na, quei ei stau la sera avon mardis-tscheiver!“

Ed ussa seruschna ina bestia d’ina siarp neutier, nera ed alva che sgregna si per el sc’ina sibla: „Eis ti buca staus la notg vergada culla vieua Tina?

„Jeu sun staus tier ella e ligiau si ina plaga, sco ei descha ad in spiritual che fa buca stem sillas tschontschas dalla glieud!“

En pign mument defileschan avon el in’entira partida da tuttas uisas figuras e monstrums e tuts han damondas ch’el rispunda senz’esser culponts ina solia. Il davos da tuts veva figura d’in carstgaun, mo veva buca si tgau e leu nua ch’il dies piarda siu undreivel num, er’el fittaus cun ina cua vacca. Quel fa la damonda al caputschin: „Cu ti vegnas mintg’onn gl’emprem dalla stad a Brulf per celebrar la messa encunter nossa pussonza, engolas ti lu buca mintgaga in per pugns tschereschas, cu ti vegnas da Plaun da Heidia giu?“ „Segir,“ fa il pader; „mo jeu hai adina fatg quei per serefrestgentar, essend ch’ei fa cauld entuorn s. Placi da vegnir cheu da cheusi.“

Sin quei entscheivan ils nauschaspérts a burlir in cant da triumf, mo il pader metta aunc spert vitier: „Aunc ier sera hai jeu priu in pugn plein tschereschas ch’ei vevan starschau da prender giu, mo vus saveis ir sezs e mirar persuenter, hai jeu mess leu in bluzcher sin in crap.“ Uss’eran il Naucli e ses artavels perschuadi dall’innocenza dil pader e dian; „Nus vegnin a bandunar quest liug, essend ch’il Tutpussent plaida ord tia bucca; di, nua stuein nus semenar e star, naven dad ussa?“ „Mei el glatscher da Lavaz, leu saveis vus far a negin nuot!“ „Mo ussa aunc enzatgei e quei ei nies dretg“, dian ils spérts: „mai astgan treis trer gromma il medem di a Brulf; mai astgan treis famiglias far paun il medem di e mai astgan treis femnas concepir la medema notg. Fai da saver quei a tes parochians, pertgei che sche quellas cundiziuns vegnan buca tenidas, sche havein nus il dretg da turnar cheu e far tut sutsu!“ Dapi quei di han ils da Brulf adina giu quitau ch’ei vegni buca tratg gromma e fatg paun il medem di en treis famiglias. Mo la notg silla fiasta da s. Pieder e s. Paul digl onn 1689 eis ei schabigiau che treis femnas han concepiu la medem’ura e sin quei ei la bova gronda vegnida ed ha satrau gl’entir vitg da Brulf.

 

2. Igl uaul dallas Cavorgias

Duront ina stgiraglia notg steva in giuven sigl ur digl uaul da Cavorgia. Entuorn, entuorn el serasavan pégnuns cun barbas tocca plaun, sco era spinatscha e cagliom e permiez atras menava ina via sc’ina gonda sin tuttas varts. All’entschatta marschava il giuvenot vinavon cun tutta curascha, meditond sur da quei e tschei e profundaus en pertratgs. El ni veseva ni senteva ch’igl uaul ed il cagliom entuorn el vegnevan pli e pli spess e ch’el era vegnius ellas stretgas, tochen ch’el scarpetscha en ina ragisch. Pér ussa s‘encorscha el ch’el era ius per vias puleinas e vegnius viaden en in trest desiert. El tschappa nova curascha, cuora anavon e cuora sin tuts mauns per vegnir silla dretga via. Adumbatten! El sto traso puspei constattar ch’el vegn incuntin anavos sil medem liug, dil qual anora el era ius all’enschatta. La fin finala sebetta el per tiara vi, essend mudergiaus dalla fom e spossaus digl ir ch’el era ius. Cun omisdus mauns cuarcla el sia fatscha, plira e bragia grossas larmas. 

Alzond il tgau tuttenina, observ’el avon el treis umens ch’el veva mai viu avon ed el tut surstat e trembla. Igl emprem da quels veva en in vestgiu tut dad aur ch’ina tschenta d’argien sco semnada cun pèdras teneva ensemen entuorn veta. L’auter purtava in vestgiu tut ner cun ina tschenta cotschna, il tierz vev’en ina camischa blaua ed entuorn veta purtava el ina tschenta da curom. En ses pugnuns teneva quel ina hazra sigir.

„Tgei fas ti cheu?“, empiaran quels treis il giuven sco ord ina bucca. „Jeu sundel sin murir,“ rispunda il mat, „prendei puccau da mei.“ „E tgei havesses ti bugen?“ „Oravontut ch’jeu metschi ord quest uaul!“ „Elegia in da nus che fetschi a ti quei survetsch!“

Al giuven mat plai il meglier igl um cul vestgiu dad aur e culla tschenta da rubins, ed el sedecida dabot: „Seigies ti miu menader!“

Igl um cul bellezia vestgiu po rir, dat il maun al giuven, ferton ch’ils auters svaneschan. Bein schit, schit, suonda il giuven siu menader. Ei semeglia, sco sch’els fussen en in gienà alla fin dalla senda. Mo schebi ch’ei eran i uras ed uras tras gl’uaul, eran ei aunc adina egl uaul.  „Jeu sundel staunchels e poss buca far pass pli“, di il giuven stend eri sc’in um senza sustegn. „Gie, la via ei liunga e tias combas ein fleivlas. Jeu sai buca menar tei ord quei labirint. Mo en pign mument vegn ei ad ir in um cheu speras ora. Dai a dies a quel, pren ad el spada e cavagl epi sesurvescha dad els per cuntinuar tiu viadi!“

„Pauper mei!“ dat il giuven si in griu, smanatschond culla bratscha „tgi eis ti pomai che dattas a mi da quels cussegls?“ „Jeu sun il malfatg!“ 

„Fai che ti vegnas ord ils egls,“ grescha il giuven e sebetta giun plaun. Cheu auda el in rir diabolic — e puspei sesanfla el tut persuls. Alzond lu vonzeivi si’egliada, observa el dus umens stend avon el.

„Jeu sun sin murir,“ replica il giuven, „prendei po puccau da mei!“

„E tgei vesses pia bugen?“ „Oravon tut ch‘jeu vegni menaus ord quei stretgenus uaul!“ Il giuven contempla lu puspei ils umens ed elegia per siu menader quel dil vestgiu ner e dalla tschenta cotschna.

„Tei less jeu che ti menassas mei!“ Senza plaid ni miez tschappa igl jester il giuven pil bratsch e fa vegnir quel cun el. Suenter esser seperdi ditg e liung pigl uaul entuorn, ein els vegni sigl ur d’in precipezi ord il qual ei tunava grius e sgrezziar ils dents.

„Jeu sai buc ira pli lunsch“, cloma il giuven. „Perquei hai jeu menau tei entochen en cheu“, di igl um cul vestgiu ner. Mo per quella via vegnin nus ord igl uaul. Cheu en quella profundidad laghegia la mort che liberescha tei da tuttas tias dolurs e miserias.“

„O pauper mei“, dat il giuven si in griu: „Sche tgi eis ti che dattas tals cussegls?“ „Jeu sundel la desperaziun!“

„Sefai ord mes egls“, di il giuven plirond e croda per tiara. Sefagend lu vonzei si ed arvend ils egls, steva quel dalla camischa blaua avon el, culla termenta sigir enta maun. Quel di ussa al giuven: „Suonda mei, miu giuven! Tia via ei liunga e semnada cun spinas. Mo tgi ch’ei pinaus da surportar enzatgei ed ha curascha leutier, quel gidan tuts ils sogns!“

II giuven porscha il maun e va cul tierz dils jasters. Culla sigir sdreina e taglia el entuorn caglias e plontas e tut quei che vegn en via e schubregia tut ord ils peis ch’impedeva da vegnir vinavon. 

„Pren in dètg pal cun teil“ camonda igl jester. Il giuven mat obedescha, schebi ch’el era staunchels sc’in tgaun e mudergiaus dalla fom sils trentin.

Denton seslargia igl uaul adina pli e pli, il giuven vegn pli e pli vescals, il buordi para adina pli e pli levs, pertgei che la speronza deva nova forza e curascha. Plaunlur arrivan els agl ur digl uaul. Avon el s’extenda el clar dil sulegl matutin ina biala planira tut verda.

„Finalmein essan nus serabitschai neuado“, di igl um culla sigir. Igl uaul che nus havein percuriu ei stau „igl uaul dallas Cavorgias, ni igl uaul dallas Stretgas“. Buca emblida quei. Ed ussa betta naven tiu buordi!“ Il mat betta a tiara il pal e damonda: „Tgi eis ti atgnamein, ti che has menau mei aschi bein?“ „Jeu sundel la lavur,“ di igl jester e svanescha.

 

3. Il curtè pieun dil migiur da Muntatsch

Il Crest Muntatsch, s. Catrina, Acletta-Petschna, Clis, Latis, Caschuarz, Clavaniev e Davoscasti formavan inaga ina solia gronda acla che veva en buc in crap ed era neidia e biala sc’in iral. Quella gronda e biala acla udeva als signurs da Falingia. Quels han lu surdau ei ad in migiur che veva ina truppada subdits sut sia bitgetta. El sez, il „migiur da Muntatsch“, fageva nuot auter ch’ir tudi silla catscha da camutschs. L’entira stendida stad ora mava el suenter ils camutschs e sittava naven ils pli bials. ln di s’entaupa el cul spért dils cuolms, in hazer vegliuord cun ina lunghezia barba. Quel retegn il migiur e fa attents quel da calar ina gada da persequitar ses camutschs; mintga ga ch’ei seigien spuentai, dettien ei latg tgietschen e quei seigi buc il ver. Ils camutschs audien ad el. Dil reminent seigi el quel che pertgiri ils niebels metals e tegni tschelau ils scazis dalla tiara pils signurs da Falingia e sch’el, il migiur, laschi buca cun bien ses animals, sche vegni el a vegnir castigiaus grevamein. 

Mo il migiur ha buca schau sestermentar. El ha priu il ballester enta maun e detg al vegliuord: „Ils signurs da Falingia han surdau a mi l’acla da Funs e tut quei che semova sin quella ed entuorn quella ed era tut quei che sesanfla egl intern dalla tiara, auda a mes signurs ed a mi.“ Els sedispettan aunc ditg vidaneu, mo la finala fa il spért la sequenta proposta: „Sche ti laias en ruaus mes camutschs, sche sas ti giavischar tgei che ti vul.“ Il migiur empermetta e pretenda persuenter in curtè dalla pli frestga e buna pischada, in aschi grond curtè, sco il mund hagi aunc mai viu in tal.

Cura ch’il migiur ei levaus gl’auter di e vegnius avon casa, steva ei cheu in curtè pieun ch’era pli aults e pli gronds ch’ils clutgers dalla claustra e quel era emplenius cul pli mellen e bien pieun schuber ch’ins po imaginar. Il spért ha teniu sia empermischun, pertgei che mintga damaun steva il curtè leu tgiembel pleins.

Mo duront che quei daventava, eran ils camutschs semultiplicai sin moda e maniera extraordinaria. Ei deva tons ch’ei vegnevan giuaden entiras muntaneras els praus dall’acla da Funs e perfin ils orts ughegiavan ei da taccar. Cu il migiur da Muntasch ha viu quei, eis ei stau da far nuot pli; el ha buca pudiu seretener pli, ha priu si’arma e fatg star il pli bi buc che sesanflava denteren. Remarcablamein ha il siet dau ina tala rumplanada ch’ei ha rebattiu pliras gadas en tut ils cuolms e las vals e sil fletg ha ei entschiet a tunar, camegiar e draccar sco mai dapi il diluvi e tras quella stermentusa canera udevan ins la smaledicziun dil spért: „Perquei che ti has buca teniu plaid, dueigi ti’acla daventar in desiert da crappa, crests e gondas ed il curtè da pieun dueigi semidar en in crest nausch che porta negin fretg.“

E cura ch’il stemprau ei staus vargaus era tut schabegiau sco il spért veva detg ed enstagl dil grond curtè pieun,stat oz leu sper la caplutta da s. Catrina in crestun: „il Crest Muntatsch,“ schetgs e plein carpera. Dalla rabia ha il migiur puspei priu siu ballester ed ei ius dalla Val Clavaniev siaden suenter camutschs. Buca lunsch naven dalla preit aulta sisum la val, nua ch’il spért dallas alps viveva, ha el sittau in buc alv, mo ei lu ruclaus e morts. Dapi lu ei Clavaniev mai segirs dalla lavina.

 

4. La genetscha dubia striunada

Ina damaun cura che pader Beat Ludescher ha vuliu far messa en baselgia da s. Gions ei siu fumegl dabot currius giu da Dulezi tier el e detg: la genetscha dubla miri cugl entir tgau d’ina orva ora e cheu stoppi esser enzatgei buca schuber. Sin quei ha il bien pader detg che cura ch’ei tucchi d’alzar si, sche dueigi el catschar il tarden el dies ad ella. Il fumegl ha fatg aschia; la genetscha ei vegnida en cul tgau ed ida sin punt. Mo suenter messa han ei clamau il P. Beat tier ina veglia da Madernal che hagi treis plagas el dies e stoppi murir. Quei era la stria da Madernal!

 

5. Co il da Funs da menau il giavel davos la cazzola

In pauper um da Funs che veva ina famiglia da 12 affons e saveva strusch co sestelegiar da dar da magliar a tons, ha in bi di aunc survegniu in tredischavel. Trestamein ha il bab stuiu sefar si per ira ad encurir in padrin. Tier amitgs ed enconuschents ha el buca astgau ughegiar dad ir, essend che quels eran gia tuts stai padrin. Sin via entaupa el in um cun ina capiala verda che damonda nua ch’el hagi el senn dad ir? Ah, el stoppi ir ed encurir in padrin per siu tredischavel e sappi ni nua semenar ni sevolver. Igl jester rispunda, el vegli bugen far padrin e dar ad el daners ton sco el mo vegli e giavischi; persuenter stoppi el lignar treis legns e sch’el seigi buc el cass da far quei, sche vegni el suenter la mort en sia pussonza. Il pauper schani engrazia pil survetsch e fa il patg cul padrin dallas mattauns, patertgond ch’el vegni bein a saver engiavinar ils treis legns. Quei remarcabel jester ha pia fatg padrin e schau al da Funs 20 onns temps da studegiar suenter ils legns.

La famiglia veva ussa dis da mai murir, maglia e daners mo puder giavischar. Culs 20 onns ein bunamein stai alla fin, ha il da Funs entschiet a far calenders. ln di va el tiel pader e raquenta a quel l’entira historia. Quel tema e di:  „Quei ei stau il demuni ed a quel has ti vendiu tia olma.“ Mo el drovi buca temer, el dueigi menar ina buna veta, spargnar ils daners e ni slavadrar ni luxuriar e spitgar tochen ch’il ner vegni sez.

Cuort sisu cumpara il Naucli e di lu tut da quei beffegiond si pil da Funs: „Jeu hai patertgau la caussa auter: fai ti a mi treis damondas e sai jeu rispunder ina da quellas, ni cumplenir quei che ti dattas da far a mi, sch’eis ti mes.“ Al da Funs er’ei buca tec pli lev en quella nova situaziun, essend ch’ei vegneva endamen nuot ad el ch’il giavel savessi buca far. Cheu pren el plaid e cussegl culla dunna tgei far. Quella di: „Fai lavar el launa nera ch’ella vegni alva.“ Sin quei damonda il da cornas immediat la secunda damonda, essend ch’el sappi buca cumplenir l’emprema. „Sche bien, va ora e catscha il maun el parlet d’aua benedida!“ Il giavel ei ius ora, mo fageva gronds carauns entuorn quel, senza astgar catschar la detta lien. Tut malidis grescha quel dalla capiala verda. „Ed ussa la tiarza damonda!“ La dunna camonda a siu um da splanar dabot il tschep da carn en cuschina sinaquei che quel vegni neidis e plats. Spluntond il Naucli puspei, tila ella ora in per cavels e scutina a siu um en in’ureglia: el dueigi pretender dil giavel ch’el petgi plat quels cavels sil tschep.

Entrond il demuni, dat quel giu per la schuviala al da Funs e manegia:„ Schia, la tiarza damonda! Sai jeu quella, sch’eis ti piars!“ Cheu muossa il da Funs ils cavels sil tschep e camonda: „Pren il marti da lenn e petga plat quels cavels!“ Quel dalla capiala verda emprova, petga gl’emprem cun tut adatg, lu pli ferm e pli dabot, mo pli fetg e pli dabot ch’el pitgava e pli sturschi e tschuors ch’ils cavels seruclavan ensemen. Cheu tila el tuttenina il marti sut meisa en, smaledescha e zachergiescha ch’el vegli mai pli haver da far enzatgei culs da Funs e svanescha lu, laschond anavos in stermentus tuffien.

 

6. II signun ed il paster da Magriel

Si Magriel viveva in signun ed in paster ch’eran stai siat stads ensemen ad alp. Daferton ch’il paster era in um pietus, smuldeva e zachergiava il signun igl entir benediu di e riev’ora il paster cu el leva far si’oraziun. Era schiglioc cudizzava e mudergiava el quel, nua ch’el saveva e sco ch’ei deva ina caschun. In onn cu ei han midau tegia ed i naven da Tiolas si Lag Serein ha il signun emblidau da bugen la sutga da mulscher. Pér la sera tard camonda el al paster dad ir giu per la sutga da mulscher. Il pauper mattasch temeva buca pauc, mo ha tuttina stuiu ir. Cu el ei staus giu er’ei gia stgiraglia ed el ha buc’ughegiau da turnar ensi la medema notg. Perquei ha el rugadau empau il fein ella treglia ed ei semess a durmir. Strusch claus ils egls ch’igl esch-tegia sesarva e neuaden vegn in’entira menada signuns e mattauns dalla bialaura; tuts eran setratgs en alla moda veglia e fagevan sco sch’ei fussen cheu da casa. Els mettan la caldera sura fiug, buglian latg e peinan tier da caschar. Lu vegn ei catschau neuaden tegia ina vacca, epi mazzada e viden cun toc per toc ella caldera. Al paster fageva ei cauld enta létg, cunzun cura ch’in da quels ei aunc vegnius neutier ed ha dumandau sch’el vegli buc era beiber zatgei. Il paster di na, mo il spért di da quei dadetschiert ch’el stoppi beiber; tgei ch’el hagi pli bugen, latg tscherniu, latg smalediu ni latg ordinari? El damonda latg ordinari e sinquei ha el survegniu in cup plein ch’el ha buiu senza consequenzas. In auter porta neutier in toc carn cotga dalla quala el maglia enzacontas buccadas. Sco che la carn ei stada magliada, ha la societad entschiet a saltar e cantar aschi bein ch’il paster bugen tedlava e ch’el ha prest emblidau sia situaziun prigulusa. Cura ch’ei han emprau el, sch’el lessi era emprender da cantar ha el detg: „Gie, bugen“, e sc’in cametg ei gl’entir barlot staus ord ils egls. La tegia era puspei vita sco avon e tras il finestrel cuchegiava l’alva dalla damaun.

Il paster pren la sutga da mulscher e camina vi e da Lag Serein siado. Leu era aunc tut che durmeva stagn e bein. Cheu entscheiv’el a cantar pli bein e pli fin che las lodolas e merlotschas, aschia ch’il signun ei sedestadaus ed ha emprau danunder ch’el hagi empriu da cantar aschi bein. El raquenta ussa tut quei ch’el veva viu ed udiu. Silsuenter va el lu tier sias vaccas, mo catta adagur denter quellas ina che mava zoppa. Ei muncava a quella gest quella buccadina carn ch’el veva magliau. II signun leva uss era emprender da cantar, descenda a Tiolas la sera, danunder ch’el ei mai pli turnaus anavos. Mo ina gada han ins anflau in pèr calzers scarpai e lumpas da resti sin in pégn e mintga quatertempras aud’ins aunc oz in sgarschentus selamantem e dulem, sco sch’enzatgi vegness tgerlentaus a Tiolas.

 

7. Las mustgas da Clavaniev

Si sur igl uclaunet da Clavaniev sesanfla ina gronda platta e sur quella schaumnan gia varga 100 onns 7 mustgas, di e notg, stad ed unviern e negin che vegn da far fugir ni spuentar naven ellas. — Quei seigi las olmas dils 7 da Caschuarz che seigien vegni ina gada per la veta ella lavina e che seigien buc aunc liberai ord il purgatieri.