Caplania Segnas 1773 – 2024

Baselgia da sogn Roc e sogn Bistgaun

1991 hai jeu giu scret entginas notizias cultur-historicas davart la caplania da Segnas. L’entira lavur ei cumpletada cun notizias davart la baselgia.  Cun ils 30 da november 2012 remetta il davos caplon da Segnas, sur canoni Pius Venzin, siu uffeci suenter ver pastorau 30 onns la caplania. Cun l’entschatta dil onn ecclesiastic surpren pia suenter 240 onns puspei il plevon da Mustér la pastoraziun. Ellas lingias sut laschel reviver aunc inagada ils onns 90, cun entginas adattaziuns e correcturas.

1 Ils paders dalla claustra derasan la nova religiun

La legenda raquenta da sogn Sigisbert hagi purtau la religiun cristiana ord Irlandia tier nus. Denton supponan ins che quei Sigisbert eri buca in cumpogn da Columban e ch‘ el eri gia avon ella tiara dil „desiert“, a Mustér. La claustra da Mustér ha suenter sia fundaziun beinspert derasau la cardientscha cristiana en nossa regiun. Igl ei perquei da supponer che era Segnas ha survegniu ina caplutta entuorn ils onns 800 – 900. En scadin cass numna in document da 1289 in augsegner da Segnas, pia in segir segn ch‘ ei deva da gliez temps in sanctuari. Denton savein nus nuot davart quella caplutta. Pér denter ils onns 1615 e 1620 anflein nus fastitgs d‘ ina nova caplutta a Segnas[1]. Ord quei temps datescha numnadamein il ma­letg digl altar lateral, oz da vart dretga, che muossa sogn Glieci e sogn Flurin, ils dus patruns caplutta[2]. Il maletg ei da Hans Jakob Greutter, in enconuschent pictur ord quei temps. Jeu supponel ch‘ il maletg fageva part digl altar dalla caplutta veglia.

2 Las consequenzas dalla muria 1637/38

Il pievel da Mustér veva gia giu fatg treis gadas enconuschientscha cun la muria, ni pestillenza sco la malsogna vegneva era numnada, inagada igl onn 808, 1348-50 e lura aunc 1584/85. Ils 15 d‘ uost 1635 arriva quella nauscha malsogna danovamein ella Cadi, a Tujetsch[3] dus onns pli tard a Segnas.

Duront ils onns 1637/38 mieran 30 persunas da Segnas pervia da quella nuncurabla malsogna. Quei tradescha l‘ inscripziun dil maletg sigl altar grond nua ch‘ ei stat scret: „Im Jahr 1638 sind wir Jungs und Alts von bei­derley Geschlechts in der Zahl 30 Personen[4] allhie an der Sucht gestor­ben[5].“ Ils morts seigien vegni satrai davos caplutta[6]. Cun in‘ exep­ziun ein quei las sulettas persunas ch‘ ein vegnidas satradas a Segnas, tut las autras baras vegnevan menadas el santeri dalla baselgia parochiala a Mustér. Ord il diember dallas unfrendas san ins supponer che Segnas era gia da quei temps in ualti grond vitg.

Il plevon dalla pleiv da Mustér[7] da gliez temps, sur Giachen Collenberg[8], ha clamau ensemen ils affons per far processiun igl onn 1638, quei tenor giavisch digl avat Augustin Stöcklin da Mustér. Interessant ei ch‘ il spiritual ha radunau ils affons[9], in fatg usitau da quei temps – processiun d’affons fuvan usitadas ed ins spitgava dils affons (innocents) dapli urbida. Ensemen cun il spiritual han els fatg per l‘ emprema gada la processiun da sogn Roc, ils 16 d‘ uost 1638. La legenda raquenta che la malsogna seigi suenter quella pro­cessiun tschessada pli e pli. Per denton esser gests enviers la historia lessel aunc dir ch‘ ei vegn raquintau dad in Duri de Florin da Mustér ch‘ eri medemamein taccaus dalla malsogna. Essend tuttina condemnaus alla mort entras la pestillenza hagi el vuliu intercurir pli detagliadamein sias plagas. El hagi priu in cunti e tagliau ella plaga dalla quala ei seigi sortiu saung encugliau, aua ed ina specia da garnetschs sco pelletschas. Silsuenter seigi la plaga semegliurada ed el seigi daventaus sauns. Aunc auters hagien fatg quella procedura e seigien era mitschai[10].

Segir ei ch‘ ils affons da Segnas fan dapi lu en ferma cardientscha ed im­plorond sogn Roc e sogn Bistgaun da pertgirar encunter grevas malso­gnas quella processiun entochen al di dad oz. Ina legenda, ch‘ ins auda aunc oz tscheu e leu, di ch‘ in augsegner da Mustér levi in onn dismetter quei usit. Quei di hagien ils zenns denton entschiet a tuccar da sesez: ina motiva­ziun per ils affons da far la processiun?

3 Segnas survegn ina nova caplutta

Nus vein udiu avon dall‘ emprema caplutta dil vitg da Segnas. 1649 survegn quella caplutta in zennet, il zenn pign dalla baselgia hodierna.

1649 ei il zenn vegnius culaus dad Ernst Theodosius a Lindau. Quei trade­scha l‘ inscrpiziun che senumna: THEODOSIUS ERNST IN LINDAW GOS MICH ANNO DOMINI 1649. Ins vesa sil zenn mintgamai in maletg da sogn Roc ed in da sogn Bistgaun aschia ch‘ el ei era dedicaus a quels dus sogns, ils patruns encunter la muria. Il zenn peisa circa 70 kilogramms ed ha in diameter da 47.5 meters. El ei oriundamein staus intonaus en „g“, ha denton entras ils onns alzau siu tun sin in „as“.

Beinspert sto la veglia caplutta da sogn Bistgaun, sogn Roc, sogn Flurin e sogn Glieci esser stada memia pintga, in fatg che muossa danovamein ch‘ il vitg era bein populaus. Ins ha baghegiau ina nova caplutta, in sanc­tuari pli grond.

1668 eis ei stau aschi lunsch, la baselgia nova era finida[11]. La baselgia semuossa sco baghetg baroc cun arviul, in chor serrau da treis varts e cun in clutgeret aviert. Dalla caplutta veglia han ins surpriu il maletg digl altar, in secund maletg ed il zenn. Lez ha survegniu in cumpogn, il zenn grond dad oz.El ei buca dedicaus ad in sogn, mobein porta su­lettamein l‘ inscripziun: „A TEMPESTATE PESTE FAME ET BELLO LIBERA NOS DOMINE“, quei che munta: da tempiastas, muria, fom ed uiara pertgira nus, o Segner. Medemamein vesan ins in pign maletg che muossa Cristus vid la crusch. Il maletg s‘ accorda cun quel digl altar grond.  Plinavon anflan ins aunc l‘ inscripziun „GOS MICH GAUDENTZ HEMPEL IN CHUR, ANNO DOMINI  MDCLXIIII“. Pia ei il zenn vegnius culaus dad in Gaudenz Hempel da Cuera igl onn 1664. Il zenn ha in dia­meter da 57 centimeters ed ina peisa da circa 130 kilos. El ei oriundamein in­tonaus en „d“. Suenter ils onns setila il tun denton plitost sin „es“.

Cunquei che haiel ussa gia menziunau omisdus zenns, lessel aunc dir ina caussa davart la posiziun da quels sin clutger. Il clutger da gliez temps stueva gia esser dalla grondezia da quel dad oz, pervia dil plaz, denton forsa strusch aschi aults. Il zenn grond era oriundamein posiziunaus da vart dretga, il pign da vart seniastra mirau dalla nav anora. Pér 1991 han ins mi­dau la posiziun ord motivs tecnics per saver isar ulivamein ils zenns. Omisdus zenns ein mai vegni restaurai, era buca 1990-91. Sulettamein ast­gan ins s‘ imaginar che las tschentas dils battagls ein vegnidas midadas pli­ras gadas.

4 La baselgia hodierna vegn construida

Sto esser che la populaziun carscheva ualti spert pertgei gia paucs onns pli tard, denter 1675 e 1680 han ins renovau ed engrondiu il sanctuari da 1668. Quella gada ha ei dau ordlunder ina baselgia ualti gronda che veva plaz per circa 100 persunas.

1678 ei igl altar grond vegnius construius. Sco quei che haiel saviu consta­tar ensemen cun il restauratur signur Joos dad Andeer era igl altar pli baul da colur verd-blau-grischa[12]. Il maletg grond representa Cristus vid la crusch. Da vart dretga sogn Roc, il secund patrun baselgia ed a seniester sogn Bistgaun, igl emprem patrun baselgia. Al pei dil maletg vesan ins 30 figuras pintgas che rogan. Ellas ein sepostadas en fuorma da processiun (da sogn Roc?). Mintgina ha ina cruschetta sin tgau. Ei setracta cheu dallas 30 unfrendas che la muria ha caschunau, pia dils morts ch‘ ein vegni satrai datier ni sut igl altar grond. Amiez il maletg, denter mintgamai 15 persunas, sesanfla l‘ inscripziun gia menziunada sura che munta: igl onn 1638 essan nus, giuvens e vegls d‘ omisdus geners morts dalla muria. Tut ils ornaments digl altar ein ord lenn. Da mintga vart porta mintgamai ina petga ils ornaments pli ad ault. Tonaton ei igl altar da pauca valetta.

Ch‘ ils altars laterals ein buca dil medem onn sco igl altar grond muossa la differenta construcziun e buc il davos era il datum 1683. La construcziun da lenn ei fetg sempla: da vart dretga han ils construiders enserrau il maletg da sogn Glieci e sogn Flurin cun Nossadunna, il maletg che nus vein gia viu tier la caplutta da 1620. Interessant ei ch‘ igl altar porta il num da sogn Felix, denton eis ei buca d‘ anflar in maletg da quei sogn en baselgia. Da l‘ autra vart, dalla vart dallas dunnas, vesein nus sontga Lucia, in ma­letg plitost rustical. Davart la derivonza da quei maletg ei pauc enconu­schent. Ei vegn raquintau ch‘ il maletg derivi dalla caplutta da Peisel. Quei ei ina hipotesa ch‘ ins ha mai saviu mussar si. Perencunter vegn quella a valer pauc cunquei ch‘ ei exista aunc in auter maletg el medem stil, dil medem artist ed aschia dil medem temps. Gliez maletg muossa ualti car­teivel sogn Antoni da Padua, forsa era sogn Felix, quei che declarass il num da l‘ auter altar lateral.  Sil maletg vesan ins il sogn  che stat en schanuglias e tegn igl affon Jesus. Da vart seniastra sesa ina dunna sin ina nebla. Schebein ei setracta da Nossadunna ei buca clar. Igl ei denton era buca sclaus ch‘ ei savess esser sontga Lucia, mo mauncan ils attributs per lezza[13]. Quei maletg pendeva tochen 1972 all‘ entrada dil teschamber. La grondezia corrispunda a quel digl altar da sontga Lucia (vart seniastra). Remplazzava el inagada il maletg da sogn Glieci e sogn Flurin?

Il crucifix che muossa Cristus vid la crusch cun sias plagas penda enamiez igl artg dil chor. Da 1972 entochen oz han ins allontanau el da siu plaz d‘ origin e fermau el da vart dretga sper la finiastra-miez. La crusch, in schinumnau crucifix dalla muria, datescha da circa 1700.

Davart la scantschala vegn rapportau negliu enzatgei denton astgan ins supponer ch‘ era ella dateschi digl onn 1683 cunquei ch‘ ils ornaments cor­rispundan a quels dils dus altars laterals.

Ils parlets d‘ aua benedida ein buca tuttina vegls. Els ein construi ord crap scalegl ed ein ornai cun ornaments sempels. Omisdus ein fermai vid il mir. Probabel vegn il parlet per las laupias (da vart seniastra) che ha in diame­ter da 29 cm ad esser staus dalla caplutta veglia. En scadin cass ei quel all‘ entrada cun in diameter da 26×33 cm pli novs e sa datar da 1902.

1902 han ins fagend il niev plauntschiu da plattas da cement engartau ina gronda platta all‘ entrada davart il teschamber dad oz cun l‘ inscripziun G.A.F. Sut l‘ inscripziun secatta igl onn 1722[14]. Tgi ei staus satraus cheu? Schebein igl ei stau in benefactur negin che sa dir.

Gia 1820 survegn la baselgia da Segnas in‘ orgla cun fol a pei. Ei vegn detg ch‘ il construider hagi imitau cun tibas las vuschs profundas dils cantadurs da Segnas[15].

Igl onn 1869 dat igl ordianariat episcopal da Cuera la lubientscha da con­servar il Sontgissim ella baslegia da Segnas.  Aschia ein ins era staus sfurzaus da construir in tabernachel quei ch‘ ei era succediu quei onn. Bein san ins cumprender che la novitad digl uestg ha leventau grond pla­scher els cors dils habitonts. Quei demuossa forsa era la grondezia dil taber­nachel che va buca gest a prau cun igl altar grond!

5 Midadas e fatgs ord nies tschentaner

1902 vegn la baselgia suenter liung temps renovada ed engrondida.

Sto esser che quella renovaziun ha custau ualti bia daners pertgei ils 26 da fevrer 1905 cumpran ils da Segnas mo in harmonium per lur baselgia. Tgei ch‘ ei schabegiau cun l‘ orgla da 1820 ei buca enconuschent[16].

Ils 1 da december 1912 vegn la baslegia segirada encunter fiug entras la se­girada d‘ edifecis sil cantun Grischun. La summa che vegness pagada en cass da barschament munta a 21800.– frs. Persuenter vevan ils da Segnas da pa­gar ina contribuziun annuala da 47.70 francs[17].

1918 dat il cussegl pign dil cantun Grischun la lubientscha da cuvierer il tetg dalla baselgia cun slondas, pia cun in tetg lom. Quellas slondas ein per pintga part vegnidas allontanadas tier la renovaziun dil tetg 1991.

1922 ei la baselgia da Segnas puspei memia pintga aschia ch‘ ins ei sfurzaus da prolungir ella per 2. 65 meters encunter ost. La baselgia survegn ina se­cunda laupia, la laupia dils cantadurs e vegn renovada internamein[18]. Il fatg da posseder duas laupias, enzatgei fetg nunusitau per nossas baselgias pintgas, lai s‘ imaginar che la populaziun era carschida ualti fetg.

Digl onn 1924 datescha la reliquia ella crusch che vegn duvrada per la be­nedicziun dall‘ aura. La lubientscha leusuenter ha igl ordinariat episcopal da Cuera dau ils 10 da mars 1924[19].

1952 vegn il scaldament central installaus. Dapi quei onn han ins, suenter ch‘ ins veva fatg pintgas remaduras, stuiu renovar il sanctuari duas gadas, numnadamein 1972 e 1991[20]. Sch‘ ins patratga anavos e vesa che la basel­gia ei gia stada mantenida duront 200 onns senza far pli grondas renovazi­uns, astgan ins ruasseivlamein sedumandar schebein il scaldament ha disturbau la veta dils mirs e fatg che quels ein enteifer paucs onns i en ma­lura.

1963 vegn il tabernachel armau installaus. L‘ installaziun e la benedicziun ein succedidas duront la fiasta da Nadal 1963. Il tabernachel ei vegnius fatgs dalla firma ARS ed Aurum da Wil[21]. El ha custau 2350 francs. Ils 21 da fenadur cumpra sur Venzin uorden per ils ministrants. Ei setracta cheu dallas pellerinas ch‘ ein vegnidas remplazzadas entras las novas da 1990. La summa da 653.20 francs ei per part vegnida pagada da maun privat[22]. Gia 1968 vegn fatg la damonda al Corpus catolicum da re­novar il teschamber che sesanflava en stan miserabel. Quel sa pér vegnir renovaus quater onns pli tard. Il medem onn vegn il candelier per las candeilas d‘ unfrenda cumpraus. Quel ha custau 138.- francs[23].

Ils 15 da settember semida il maletg en baselgia. Cunquei ch‘ il conzil vati­can lubescha da far messa encunter il pievel survegn era la baslegia da Segnas in altar miez, in altar dil pievel. La marmorisaziun da quel ha custau 1138 francs. Ins sto denton aunc menziunar ch‘ils altars laterals han medemamein stuiu vegnir adattai a quei altar miez, schiglioc vess la meisa d‘ unfrenda custau mo 823 francs[24]. Egl altar, sut il crap scalegl ei vegniu tschentau la reliquia da sogn Roc e quella da sogn Fra Clau da Flia[25]. Dalla firma Bachli a Dietikon ha sur Gion Caminada procurau per il candelier da morts. Aunc avon la renovaziun parziala vegn la glisch perpetna installada. Quei succeda il settember 1970. In meins avon veva sur Venzin giu cumprau ils candalors per igl altar dil pievel. La glisch per­petna ha custau cun l‘ installaziun 164.50 francs. 1972 succeda danovamein ina renovaziun parziala. Il budget per quella renovaziun parziala era cal­culaus sin 40‘000 francs. Entuorn baselgia vegn construiu in sfoss-sfundregl.  Egl intern vegnan novas cazzolas installadas, il zuler vegn cuvretgs cun plauntschius novs da granit ed ils bauns cun in parchet ord lenn. In tabliau da tieu ella nav duei schurmegiar e rumper la humiditad en ba­selgia. Sper igl altar lateral da sogn Felix (dretg) vegn il confessiunal construius. Il chor survegn in niev teppi. Ils mirs vegnan colurai da fretsg. Ils altars ein buca vegni renovai!

Ils 30 da mars 1973 vegn il butschin d‘ aua benedida per igl augsegner cumpraus. Quel ha custau cun la meisetta 357 francs.

Deplorablamein ein ins stai sut squetsch cun las lavurs aschia che la renovaziun ha buca purtau bia. Buca da sesmarvegliar ch‘ ins ei sfurzaus da far ina restauraziun radicala 1990-92.

Ils 30 d‘ avrel 1979 lai sur Giusep Durschei installar aultplidaders en ba­selgia[26].

6 La renovaziun da 1990-1992

Il november 1990 han vischins fatg ina renovaziun dil clutger e surtratg quel cun slondas larisch. Las lavurs han, muort la neiv, stuiu vegnir in­terrutas, aschia ch‘ ins ha pér saviu cuntinuar igl avrel. Sulettamein cuort avon Nadal ei il zenn pign puspei turnaus cun niev battagl per gidar ad embelir la fiasta da Nadal.

El decuors dil meins da mars vegn il zenn pign puspei allontanaus dil clut­ger, per saver semtgar la cruna dils zenns. Ella fabrica Rüetschi ad Aarau vegn il zenn niev culaus en presenza dad entgins representants dalla caplania da Segnas, sco quei ch‘ igl usit pretenda. Ils giuvs per ils treis zenns vegnan fabricai.

Ils 25 d‘ avrel 1991 arrivan ils treis zenns a Segnas. Suenter 327 onns surve­gnan ils dus zenns in niev cumpogn: il zenn da sontga Lucia. El porta l‘ inscripziun SONTGA LUCIA PERTGIRA NUS DIL FIUG e davos SEGNAS 1991. Medemamein anflan ins il num dalla firma Rüetschi ed il liug dalla culada, Aarau sil zenn. Il zenn peisa circa 100 kilos ed ha in diameter da 52 centimeters. El ei culaus en „g“.

8.7 L‘ inauguraziun dils zenns

Ils 28 d‘ avrel 1991 vegn il niev zenn benedius entras il caplon sur Pius Venzin. Stiafen Riedi daventa padrin dil zenn, sia sora Lucia madretscha. Ella substituescha siu frar Victor Riedi che ha ord motivs da sanadad de­plorablamein buca saviu far part alla fiasta da „siu figliel“.

In di pli tard, ils 29 d‘ avrel allas 13.15 uras vegnan ils treis zenns tratgs dalla buobanaglia dil vitg sin clutger. La firma Rüetschi installescha, suenter ch‘ il clutger ei vegnius preparaus dalla scrinaria Gion Mihel Flury, ils giuvs als dus zenns veders e posiziunescha ils zenns el clutger. In di pli tard vegn il cundrez electric da tuccar installaus cumplettamein. Quei succecda entras la firma Jakob Muri da Sursee. Las lingias d‘ electricitad ein vegnidas tratgas dalla firma Electro Badus da Mustér. Dapi ils 2 da matg 1991 cloman treis zenns il cartents da Segnas en baselgia.

Ils 15 da matg 1991 vegn era igl automat mess en funcziun, il tuchiez ei ussa finius.

8.8 Davart il tuchiez a Segnas

Cunquei ch‘ il clutger ei ussa cumplets lessel buca tralaschar da nudar la historia dil tuchiez per la baselgia da Segnas. Sco gia menziunau sisu han ils dus zenns vegls alzau il tun suenter tons onns. Oriundamein fuss igl accord staus D – [F] – G. Suenter rodund 5 onns tuccar senza interrupziun, aschi ditg ha circa mintga zenn tuccau tochen il di dad oz, ei era il material, la bronza, vegnida isada, ils battagls biaras gadas dai giu da clutger, ei il tun sesanlzaus per circa in quart tun, aschia ch‘ il niev accord cun il zenn niev ei oz Es – Ges – As. L‘ impurtonza dalla munconza dalla terza sentan ins at­gnamein per ussa cura ch‘ ella maunca buca pli. Il tuchiez, pli baul plitost dirs, ei ussa daventaus fetg emperneivels e famigliars. El corrispunda franc era al vitg idilic che schai ruasseivlamein al pei dil Bostg.

Pli baul, dils temps ch‘ ei deva aunc buca radios e televisiuns, vevan ils zenns buca mo il pensum da clamar ils cartents en baselgia, mobein era da communicar ad els las uras, eveniments specials e disgrazias. Aschia deva ei era differents tuchiezs.

Gia da vegl enneu vegneva ei tuccau mintga damaun da mesa las sis. Ins numnava quei: il tuccar da stizzar. Igl emprem tuccavan ins circa treis minutas il zenn pign, silsuenter  medemamein aschi ditg il zenn grond. Da quei temps vevan ils penitents aunc caschun da prender peneti­enzia naven dallas sis dalla damaun. Allas 6.30 uras era la messa marveglia. Il zenn grond annunziava quella gia allas 6.15 uras cun tuccar „l‘ emprema“. Tschun minutas avon messa vegneva ei tuccau „d‘ ensemen“. Pli tard ei la penetienzia marveglia curdada. La messa ei vegnida stuschada dapi 1979 sin las 7.00 uras. Da vegl enneu entochen 1983 han ils zenns annun­ziau l‘ alva dil di, e quei mintga damaun sco sura numnau. Sulettamein la dumengia vegneva ei tuccau d‘ ensemen. Suenter 1983 han ins schau curdar il „tuccar da stizzar“ duront ils luverdis. Ins tuccava mo pli las dumen­gias. Naven da 1987 han ils zenns era cuschiu la dumengia endamaun.

Entochen igl onn 1971 vegneva ei era tuccau tier la consecraziun dils duns ed igl evangeli. Duront l‘ epiclesa tuccava il caluster il zenn pign e cura ch‘ il spiritual veva finiu la funcziun vegneva ei tuccau cul zenn grond. Era duront il gloria vegneva ei tuccau. Ualti carteivel han ins calau cun gliez igl onn 1963.

Suenter la messa marveglia mavan ils purs ed ils luvrers alla lavur che vegneva puspei interruta allas endisch, nua ch‘ ils zenns da Segnas annunziavan il miezdi. All‘ entschatta udevan ins per circa treis minutas il zenn pign, silsuenter il grond. Las sondas ni vigelgias da firaus veg­neva ei aunc tuccau d‘ ensemen. Duront ch‘ ei tuccava da miezdi uravan ils cartent igl „Aunghel dil Segner“. Il tuccar da miezdi ei semantenius to­chen al di dad oz. La sera, denter las 19.30 e las 20.00 uras vegneva ei tuccau d‘ Ave Maria. Ins tuccava tuttina sco da miezdi.

Dapi 1987 annunziavan ils dus zenns mintgamai las sondas e las vigelgias da firaus la dumengia ni la fiasta che suonda. Ei vegneva tuccau duront diesch minutas.

Mintga messa vegneva annunziada cun tuccar l‘ emprema entras il zenn grond. Quei succedeva mintgamai 15 minutas avon messa. Tschun minutas avon messa vegneva ei tuccau d‘ ensemen. Als rusaris clamava il zenn grond, tier devoziuns tuccavan omisdus zenns, era adina du­ront tschun minutas.

Ordeifer quei temps deva ei dis da speciala muntada. Era quels dis vegnevan annunziai dils dus zenns da Segnas. Da Daniev, per entscheiver all‘ entschatta digl onn, tuccava il caluster da mesanotg duront diesch minutas omisdus zenns. Da Gievgia sontga e da Sonda sontga vegneva ei tuccau d‘ ensemen duront il gloria. Suenter il gloria da Gievgia sontga mavan ils zenns a Ruma, sco ei veva num, els cuschevan. En lur stagl vegneva ei sgarau cun sgaras orda lenn. Ils zenns „turnavan“ puspei tier il gloria da Sonda sontga. Per la fiasta dalla Confederaziun, ils 1 dad uost vegneva ei tuccau d‘ ensemen mintgamai allas 20.00 uras duront 15 minutas. La sonda avon Rogaziun federala vegneva ei tuccau ina mes‘ ura d‘ ensemen e quei allas 18.00 uras avon 1981. Cunquei ch‘ ei vegn tuccau naven da 1987 mintga sonda allas medemas uras, ei quei usit curdaus. La fiasta da Nadal era fetg strentga per il caluster. Pli baul tuccava el denter las 23.00 e las 24.00 uras, pia in‘ ura omisdus zenns. Era la fin digl onn calava cun in tu­chiez e quel cuzzava quater minutas, numnadamein naven dallas 23.55 en­tochen las 23.59 uras. Lura suandava ina pausa dad ina minuta ed ils zenns annunziavan, sco gia menziunau, il niev onn.

Sper las fiastas deva ei era uras da meins legria, numnadamein lu, cura ch‘ ina vischina ni in vischin da Segnas prendevan cumiau dalla veta terre­stra. A Segnas, aschia seregorda calustra Catrina Huonder, ei mai ve­gniu fatg ina differenza denter in mortori d‘ in um ni quel d‘ ina dunna cun tuccar. Cunquei che biars uclauns, sco era il vitg da Mustér fagevan quella differenza, eis ei da supponer ch‘ ins tuccava era a Segnas mo diesch mi­nutas per ina dunna. Quei sto denton esser stau avon 1963. Tier tuttas baras vegneva ei tuccau da miert suandontamein: il zenn grond annunziava duront mintgamai tschun minutas la mort d‘ in convischin, e quei treis ga­das cun denteren ina pausa da circa trenta secundas. In‘ excepziun denton fuva in baret, nua ch‘ il zenn pign tuccava duront tschun minutas.

Igl uorden da tuccar da miert lubescha quei tuchiez mo denter las 08.00 uras e las 18.00 uras. Schebein ins ha adina tuccau per las femnas aschi ditg sco per ils umens ei buca aschi segir. Avon 1976 annunziavan ils dus zenns allas 7.00 uras era il di dalla sepultura. Denter las 8.30 uras e las 9.00 uras menavan ins la bara ord il vitg. Era cheu vegneva il til da bara accumpi­gnaus d‘ il tuchiez, ils davos onns mintgamai tochen che la bara era giun Crestas (casa da Tresa Maissen), aunc pli baul tochen che la bara era vin Glaretsch cunquei che la via da bara (num local!) menava da gliez temps da Peisel giu Cuoz e suenter a Mustér. Suenter la construcziun d‘ ina caplutta da morts a Mustér annunzia il zenn grond mo pli il rusari da morts. Il Salid a Nossadunna vegneva medemamein mo annunziaus dil zenn grond.

Legreivlamein vegnan dapi 1983 ils nievnaschi da Segnas era battegiai a Segnas. Quei eveniment tut special ella veta cristiana vegn annunziaus dil zenn pign duront 5 minutas.

Pli baul vevan ils zenns era autras funcziuns. Aschia vegneva ei per exem­pel era tuccau cu grevs urezis cun tun e cametg smanatschavan sur il vitg ni cu lavinas e bovas sederschevan a val, manizzond tut quei che veg­neva els peis. Ils dus zenns han era gia alarmau ils vischins cura che l‘ aua mava sur il rein ora e cu fiug arsentava casa e clavau. Dalla situaziun geo­grafica ei il vitg da Segnas fetg periclitaus da cametgs. Buca per nuot ha sontga Lucia, la patruna encunter il fiug, anflau in plaz en baselgia e buca per nuot ei in zenn dedicaus ad ella. Vischins da Segnas seregordan digl incendi sper baselgia e vulan ver viu, suenter haver implorau sontga Lucia, sco la sontga ha gidau a calmar il fiug smanatschond ed aschia impe­diu ina pli gronda catastrofa. Tals tuchiezs numnavan ins „tuccar dad auras“ ni era „tuccar da stuornas“. La davosa gada ha il duo implorau Diu duront las grondas malauras dalla stad 1987, nua che era il Rein da Segnas veva entschiet ad ir sur las rivas ora.

Disai cun in tuchiez maluliv, eis ei stau all‘ entschatta tut curios dad udir il tun regular dil niev tuchiez.

Cun l‘ arrivada dil zenn niev e l‘ electrificaziun da tuts treis zenns, ei era il tuchiez semidaus. Danovamein, suenter ina pausa dad otg onns vegn il zenn da sontga Lucia, il zenn mesaun, a tuccar da stizzar mintga damaun allas 6.00 uras. Plinavon ei suandont reglament ius en vigur:

Ina mes‘ ura avon messa vegn ei tuccau l‘ emprema cun il zenn niev. Alla messa cloman luverdis e dumengias tuts treis zenns. Il miezdi, allas 11.00 uras, annunzia medemamein il zenn mesaun. Sulettamein la sonda audan ins tuts treis zenns. Dad Ave Maria tuccan il zenn pign ed il zenn niev. Niev vegnan las devoziuns ed ils rusaris preannunziai cul tuchiez dil zenn da sontga Lucia. Il tuchiez principal secumpona ord quel dil zenn pign e quel dil zenn mesaun. Alla sonda sera introduceschan tuts treis zenns la dumengia. Per mortoris e battens vala il reglament vegl.

La lavur dil caluster ei sesminuida considerablamein dapi ch‘ il computer ha surpriu igl uorden da tuccar. Aschia eis ei pusseivel da programar tut ils temps da tuccar cun quel. Per ordinari vegn il tuchiez mintgamai pro­gramaus per in‘ jamna, numnadamein mintgamai la sonda.

2. Davart las orglas da Segnas

2.1 L‘ emprema orgla da 1822

Segnas ei gia da vegl enneu stau in vitg cun gronda tradiziun musicala. Quei vesan ins era sch‘ ins contempla las orglas dalla baselgia da Segnas. Dall‘ emprema orgla a Segnas savein nus atgnamein fetg pauc. Ella ei ve­gnida construida igl onn 1822. Ei vegn consignau ch‘ il construider hagi vu­liu imitar las vuschs profundas dils cantadurs da Segnas[27]. Quei fatg lai sminar ch‘ ei deva gia da lezs temps ina gruppa, in pign chor, da canta­durs. Entuorn ils onns 1880 vegn numnadamein confirmau ch‘ ei deva in pign chor baselgia che cantava per occasiuns specialas. Franc ei che quella gruppa cumpigliava buca pli che vegn cantadurs, pertgei il plaz sin laupia lubeva buca in grond diember. Ins sa supponer ch‘ ils umens che mavan da gliez temps sin laupia figuravan el medem mument era sco cantadurs.

2.2 Il harmonium da 1905

1902 ei la baselgia vegnida renovada. Che la renovaziun era necessaria udin nus dil document sut. Che quella ha custau bia daners ei era enconu­schent. Perquei survegnan ils da Segnas mo in harmonium da baselgia. Il prezi da quel munta a 380 frs.. Tgei ch‘ ei schabegiau cun l‘ orgla veglia ei buca enconuschent. Ualti carteivel era l‘ orgla da 1822 aschi en decadenza ch‘ ins ha insumma buca saviu duvrar ella pli, il harmonium ei pia staus pli che necessaris. Ils 26 da fevrer 1905 decida la radunonza da caplania da cumprar il sura numnau instrument. Quei relata il suandont protocoll[28]:

Prtogoll[29]

Sut il datum dals 26 de Fevrèr 1905 redunau vischins en casa de scola e trac­tau: Anflont ch‘ il baghiar la decretada orgla nova segi muort la defecta con­strucziun della baselgia ect. bucca de recomonder,

Concludiu

De cun il resultat import einorma de 11 frs. per fiuc, 8 frs. per melli e 2 frs. per olma carschentar la Parvenda, bein aber, ch‘ ei vegni dau ord quei 38‘ frs. per metter neu in harmonium de baselgia.

Segnas, ils 26 de Fevrè 1905

Jos. F. Flury[30]

9.3 L‘ orgla da 1933

Il harmonium ha surviu duront entgins onns. 1933 denton ein ins sede­cidius da remplazzar el entras in‘ orgla nova dad in manual. Quei in­strument ha custau 5050 frs. e duvrava quasi tut il plaz sin laupia sura aschia ch‘ ils cantadurs eran enserrai en diltuttafatg. Plinavon ha ella era cuvretg la finiastra che rendeva glisch sin laupia. Quei ha beinsavens pro­vocau carplinas denter ils vischins. Aschia han els 1939 projectau in‘ en­grondaziun dalla laupia, igl uestg denton leva saver nuot da quei[31].

9.4 L‘ orgla da 1964

Pér 1967 ei ina sligiaziun semussada. Ils 22 d‘ uost ha la firma Mathis da Näfels (GL) entschiet cun la projectaziun dall‘ orgla hodierna. ils cuosts ein alla finala seresultau sin varga 30‘000 francs. Ins astga ruasseivlamein men­ziunar che sur Gion Caminada ha rimnau quasi 30’000 francs per quell‘ orgla[32]. L‘ orgla sepresenta sco suonda[33]:

L‘ orgla posseda dus manuals ch‘ appartegnan mintgamai ad in positiv, pia dus positivs totalmein separai. Igl emprem manual ei per il positiv dorsal, il secund per il positiv toraxal. Mintga manual ha 51 tastas. Il pedal cumpeglia ferm duas octavas ed ha 27 tastas. La circumferenza dils manuals tonscha da C entochen d‘‘‘, quella dil pedal da C entochen d‘. L‘ orgla funcziuna cun ina tractura e registratura manuala. Ils 8 registers ein reparti sco suonda:

Positiv dorsal:                     Gedackt 8‘                51 flautas da metal

Principal 4‘                51 flautas da metal

Quinte 22/3‘             39 flautas da metal

Mixtur 3 f. 2‘,1‘         153 flautas da metal

Positiv toraxal:         Spillpfeiffe 8‘51 flautas da metal[34]

Rohrflöte 4‘              51 flautas da metal

Principal 2‘                51 flautas da metal

Pedal:                     Subbass 16‘               27 flautas da lenn

La collaudaziun era previda sin ils 17 da december 1967, l‘ inauguraziun sin la fiasta da Nadal 1967. Denton ha ei dau retards. Pli tard han ins fixau il datum sin ils 28 d‘ avrel 1968. Aschia ha la canzun ch‘ era vegnida cum­ponida per quei eveniment stuiu vegnir midada. Cunquei che la canzun ei vegnida fatga da dus vischins da Segnas e gest per quei intent unic, lessel buca tralaschar da nudar il text da quella. La melodia ei vegnida cumponida da Giusep Sialm †[35], il text ha Victor Durschei fatg. Aunc oz conta il Chor baselgia da Segnas questa canzun duront il temps da Nadal.

Nadal

(versiun per ils 25 da december 1967)

Car Bambin, Fegl divin

Spindrader, Salvader:

Pasch e salit dai als carstgauns,

Dai levgiament a nos malsauns,

Glisch, salvament dai als pagauns.

Vegni sur cuolms e vals

Per Jesus adurar.

Culs aunghels celestials

Lein gloria, laud cantar.

Nadal per pign e grond,

Nadal per il puccont.

Nadal, Nadal

resun‘ il zenn dal con.

Selegra pievel:

Il Segner ei nies retg.

Siu cor schi niebel

Ei nies albiert e tetg.

Laud al Salvader

E gloria cantei al Spindrader.

Fiasta Nadal

Cloman ils zenns en choral:

Retg celestial e perpeten.

Pastgas

(versiun dils 28 d‘ avrel 1968)

Cristus ei ius a tschiel.

Levada gloriusa.

Retg celestial e retg mundial

Has triumfau entiert e mort,

A nus spindrau beada sort.

Cantei alleluja,

Culs aunghels celestials

Lein gloria, laud cantar.

Sogn Bab, sogn fegl, sogn Spért,

Ti sontga Trinitad

Nus adurein Tei

En perpetnadad.

Selegra pievel:

Il Segner ei nies retg.

Siu cor schi niebel

Ei nies albiert e tetg.

Laud al Salvader[36]

E gloria cantei al Spindrader.

Retg celestial

Cloman ils zenns en choral:

Retg celestial e perpeten.[37]

Buca mo il chor baselgia ha preparau quei di da fiasta cun ina canzun. Da sur Gion Caminada, igl antecessur da sur Venzin, vein nus a Segnas aunc ses fegls da preparaziun per la benedicziun dall‘ orgla[38]. Quei eveniment, succedius all‘ entschatta dalla messa ha tunau aschia:

Spiritual:          Nies agid ei enten Num dil Segner.

Pievel:             Che ha fatg tschiel e tiara.

Spiritual:          Ludei Niessegner en siu tempel

Ludei El el firmament de sia pussonza

Ludei El en sias ovras pussentas

Ludei El en sia grondezia infinita

Ludei El cun tun e trumbettas

Ludei El cun harfa e cetra

Ludei El cun pauca e saults

Ludei El cun gegias e flautas

Ludei El cun bransinas sonoras

Ludei El cun bransinas tunontas

Pievel:             Tut tgi che ha flad duei il Segner ludar.

Spiritual:          Ludei il Segner cun paucas e saults.

Pievel:             Ludei el cun gegias e flautas.

Spiritual:          Il Segner cun Vus

Pievel:             E cun Tiu Spért.

Spiritual:   Nus lein urar,

Segner, Ti has cumandau entras Tiu survient Moises de sunar las trumbettas tier ils sacrifecis che vegnan fatgs en Tiu num. Ti has voliu ch‘ ils fegls d‘ Israel laudien Tiu num cun tubas e bransinas. Nus rughein Tei: + benedescha quell‘ orgla ch‘ ei de­dicada a Tiu sogn survetsch. Ed ils fideivels che laudan Tei cheu sin tiara cun can­zuns spiritualas, lai arrivar tier la legria perpetna dil s. parvis. Entras Niessegner jesus Cristus Tiu Fegl, che viva e regia cun tei en unitad dil Spért Sogn, Dieus da perpeten en perpeten.

Pievel:Amen.[39]

Suenter quella benedicziun ha il pievel cantau il psalm 150. Sut la direcziun dad Albert Berther conta il chor la messa en honur da sogn Gion Battesta cumponida da Giusep Huonder ch‘ accumpogna il chor all‘ orgla. Sper el han ins era envidau igl organist Alexi Sialm.[40]

Per la renovaziun interna da 1992 ei planisau da midar l‘ orgla e postar quella encunter il mir davos, cunquei ch‘ ina laupia vegn demontada.

Remarca 2013: Igl onn 2012 ei l’orgla vegnida restaurada e schubergiada entras la firma Freytag da Favugn. Tier quella restauraziun ei vegniu aschuntau in niev register (Gamba 8′). Signur J. Tricoteaux ha intonau ed accordau igl instrument en stil romantic aschia che l’orgla tuna pli migeivel. La disposiziun ei parzialmein vegnida stuschada d’in dispositiv e l’auter. Cheutras sedattan uss in’intonaziun cumpleina sin omisdus manuals. Tier la restauraziun survegn l’orgla in fol ed in niev motor, cunquei ch’il veder era memia fleivels.

 

10. La liturgia a Segnas

Gia avon il secund concil vatican veva il papa exprimiu il giavisch da midar la liturgia. Avon che quei succedi era il survetsch divin a Segnas tuttina sco era en auters loghens. Entginas fontaunas indicheschan denton midadas enteifer ils davos decennis. Quellas ein stadas las suandontas:

1957, ils 28 da fenadur vegn sur Gion Caminada installaus sco niev caplon da Segnas. Cun si‘ installaziun ha ina nova èra ella pastoraziun entschiet. Gia la fiasta da Pastgas 1958 han ils cartents da Segnas astgau cele­brar a moda „moderna“. Quei onn numnadamein ei stau l‘ emprema gada ch‘ il pievel ha astgau separtecipar activamein allas funcziuns da Sonda sontga. Specialmein ils affons ein vegni, era pli tard, integrai el sur­vetdsch divin. Cun canzuns, las qualas il caplon veva mussau, han els em­beliu la fiasta.

1960 ei vegniu festivau per l‘ emprema gada la Dumengia dalla Passiun a Segnas. Procurau per quella lubientscha ha medemamein sur Gion Caminada. 1964 procura el aunc per la licenza dil perdun da Portiuncula[41]. Naven digl onn 1983 vegnan ils affons da Segnas battegiai a Segnas. Igl onn 1989, ils 9 d‘ avrel vegnan ils emprems sis premcommunicants regalai cun il sacrament dall‘ Emprema sontga Communiun a Segnas.

10.1 Ils survetschs divins

Sch‘ jeu pretendess ch‘ ils da Segnas hagien in special survetsch divin, surfagess jeu. Perquei lessel buca piarder memia biars plaids sur da quei ca­petel. La fuorma dil survetsch divin ei tuttina sco en auters loghens. Auter che forsa la cardientscha, la quala vegn aunc recitada a Segnas ella versiun liunga, pia buca il credo apostolic[42]

Denton lessel aunc dir enzatgei davart il ministrar:

Dapi che sur Giusep Durschei ei daventaus provisur per Segnas han era las buobas astgau entscheiver a ministrar. Suenter che sur Giusep ei staus morts e nus vevan mo provisurs dalla claustra da Mustér mintgamai la dumengia, ei era igl uorden da ministrar semidaus. Gidau a quei fatg ha la calustra da gliez temps, Catrina Huonder. Cun bien manegiar ha ella in­troduciu denter 1981 e 1982 differentas fuormas novas. Perquei lessel indicar cheu co ei vegneva ministrau pli baul.

Cura ch‘ ils ministrants vegnevan ord teschamber prendevan els plaz sil baun sper igl ambo. Lur survetsch entscheveva tier igl offertori nua ch‘ els traversavan il chor fagend in enclin e purtavan al spiritual l‘ aua ed il vin. Il ministrant che purtava il vin veva da turnar alla meisetta per il piez da schigentar ils mauns. Finidas las funcziuns dil spiritual e dustau ils mi­geuls fagevan els ina reverenza sper igl altar dil pievel e mavan sut quel per star enschanuglias. Duront igl alzar si veva qual da vart seniastra da stgali­nar. Duront ch‘ il pievel stat enschanuglias han era els da far quei. Pér avon la communiun bandunavan els lur plazs per, sch‘ els vevan gia festivau lur Emprema Communiun, retscheiver la blada. Silsuenter returnavan els als plazs d‘ entschatta. Alla fin, suenter la communiun, mavan omisdus per l‘ aua. Silsuenter sepostavan els mintgamai in da mintga vart dil sacerdot.

Duront ils dus sura numnai onns ha ei dau entginas midadas. Duront il pa­ternies bandunan ils ministrants e sepostan in da mintga vart digl altar en­tochen ch‘ il spiritual di: „Mia pasch dundel jeu a vus…“. Lura retuornan els a lur plazs. Cura ch‘ igl augsegner ha finiu da reparter la communiun, fan els ina revrenza mond igl augsegner sperasvi. Era en teschamber, finida la messa, dian els „Ludaus sei Jesus Cristus“ ed il spiritual rispunda cun „Semper seigi ludaus!“

 

 

10.2 Ils rusaris

Cunquei ch‘ il rusari vegn buca recitaus dapertut tuttina, haiel resumau quel cheu sut sco el vegn recitaus oz e pli baul a Segnas.

Legenda:

C      Celebrant(a)

P      Pievel

T      Tuts

U     Umens

F      Dunnas

Il rusari da dumengias e da fiastas, sco era il rusari duront il temps da matg, zercladur ed october entscheiva cun ina canzun. Silsuenter vegn cun­tinau cun l‘ entschatta dil rusari da luverdis che secloma:

C    Enten num dil Bab e dil Fegl e dil Spért sogn

P    Amen.

C    Nies agid ei enten num dil Segner

P    Che ha fatg tschiel e tiara.

C    Gloria seigi al Bab ed al Fegl ed al Spért sogn, sco igl ei stau all‘ entschatta, uss ed en perpeten.

Ussa suonda in misteri. Cun exepziun dil temps da november e Cureisma vegn il rusari dall‘ Immaculata recitaus, in rusari che vegn oz preferius pli savens che pli baul. El secumpona orda treis cuors da mintgamai in paternies, quater salidadas ed in gloria[43]. Medemamein vegn alternau denter umens e femnas sco suonda:

 

Paternies

 

U   Bab nos, qual che Ti eis en tschiel. Sogns vegni fatgs il Tiu num. Tiu reginavel vegni tier nus, Tia veglia daventi sin tiara sco en tschiel.

F    Nies paun da mintgadi dai a nus oz e perduna a nus nos puccaus sco nus perdunein a nos culponts. E meina nus buc en empruament, mobein spendra nus dil mal.

Salidada

U   Salidada seigies Ti, Maria, pleina dalla grazia, il Segner ei cun Tei. Ti eis benedida denter las dunnauns e benedius ei il fretg da Tiu best Jesus.

F    Sontga Maria, Mumma da Diu, roga per nus pucconts, uss e sin l‘ ura da nossa mort. Amen.

Il misteri dil rusari dall‘ Immaculata, che vegn sco ils auters era recitaus da tuts cartents, secloma sco suonda: „Ludada seigi la sontga Immaculata concep­ziun dalla beatissima purschala Maria.“

Il rusari grond, pli baul recitaus fetg savens, vegn oz aunc duvraus el meins da november ed el temps da Cureisma. Ei setracta cheu d‘ ina scursaniziun pertgei ch‘ ils cuors cuntegnan mo tschun salidadas enstagl da diesch. Mo duront ils rusaris da morts vegn il ver rusari grond aunc recitaus. Quella fuorma posseda auters misteris che ein parti mintgamai sin plirs dis dall‘ jamna (ils dis ein indicai en parantesa):

Misteris dalla letezia (gliendisdis e gievgia)

  1. Igl emprem misteri dalla letezia duein nus patertgar ch‘ igl aunghel Gabriel ha purtau il salid a Maria. Salidada…
  1. Il secund misteri dalla letezia duein nus patertgar che Nossadunna ha visitau sontga Elisabet. Salidada…
  1. Il tierz misteri dalla letezia duein nus patertgar che Nossadunna ha parturiu siu sogn Fegl ella stalla da Betlehem. Salidada…
  1. Il quart misteri dalla letezia duein nus patertgar che Nossadunna ha presentau siu sogn Fegl Jesus el tempel en bratsch da sogn Simeon. Salidada…
  1. Il tschunavel misteri dalla letezia duein nus patertgar che Nossadunna ha anflau siu sogn Fegl Jesus el tempel enamiez ils docturs. Salidada…

Misteris dalla tristezia (mardis e venderdis)

1. Igl emprem misteri dalla tristezia duein nus patertgar che Niessegner ei ius egl iert dallas ulivas ed ha urau e suau saung. Salidada…

2. Il secund misteri dalla tristezia duein nus patertgar che Niessegner ei vegnius gaslegiaus vid la petga da Pilatus. Salidada…

3. Il tierz misteri dalla tristezia duein nus patertgar che Niessegner ei vegnius encrunaus cun spinas. Salidada…

4. Il quart misteri dalla tristezia duein nus patertgar che Niessegner ha purtau la greva crusch sil cuolm dil Calvari. Salidada…

5. Il tschunavel misteri dalla tristezia duein nus patertgar che Niessegner ei vegnius cru­cifigaus. Salidada…

 

Misteris dalla gloria (mesjamna, sonda e dumengia)

1. Igl emprem misteri dalla gloria duein nus patertgar che Niessegner ei levaus si da mort en veta. Salidada…

2. Il secund misteri dalla gloria duein nus patertgar che Niessegner ei ius a tschiel. Salidada…

3. Il tierz misteri dalla gloria duein nus patertgar che Niessegner ha tarmess il sogn Spért sur da ses sogns apostels. Salidada…

4. Il quart misteri dalla gloria duein nus patertgar che Nossadunna ei vegnida prida si en tschiel cun tgierp ed olma. Salidada…

5. Il tschunavel misteri dalla gloria duein nus patertgar che Nossadunna ei vegnida en­crunada en tschiel dalla sontgissima Trinitad. Salidada…

Ils davos onns vegn era recitau las dumengias mo in cuors cun diesch salidadas.

Suenter ils cuors suonda la litania, la dumengia vegn la litania lauretana cantada tenor las suandontas melodias dalla Cecilia nr. 119[44] I[45], V[46] eVIII[47], ils lu­verdis vegn ella recitada.

Ussa suonda la cardientscha apostolica. Duront ch‘ il zenn pign ed il mesaun an­nunzian igl Ave Maria vegn recitau igl Aunghel dil Segner, ils luverdis en scha­nuglias, la sonda sera e las dumengias, sco era fiastas sin peis.

U   Igl aunghel dil Segner ha purtau il salid a Maria

F    Ed ella ha concepiu dil sogn Spért

Salidada…

U   Pren mira, jeu sun la survienta dil Segner

F    A mi daventi suenter Tiu plaid

Salidada…

U   Il Vierv da Diu ei daventaus carn (enclin)

F    Ed el ei restaus denter nus

Salidada…

Finida quella oraziun vegn Maria salidada cun l‘ oraziun:

Salidada seigies Ti, Regina, Mumma dalla grazia, Mumma dalla misericordia, nossa veta, dultschezia, speronza, seigies po salidada.

Tier Tei clamein nus paupers bandischai affons dad Eva.

Tier Tei suspirein nus clamond e bargend en questa val da larmas.

Seigies pia nossa mussadura.

Volva Tes sogns e misericordeivels egls tier nus e suenter questa paupra veta muossa a nus Jesus, il benediu fretg da Tiu best.

O misericordeivla, o buntadeivla, o dultscha purschala, Mumma Maria.

Roga per nus, o sontga Mumma da Diu sinaquei che nus daventeien vengonz dallas empermi­schuns da Cristus.

Oz vegn recitau en quei liug in paternies ed ina salidada. Quei ei denton en­zatgei niev che la calustra da agliez temps ha introduciu igl onn 1981. Avon vegneva quei paternies buca detgs.

Cura ch‘ igl augsegner ei presents suonda in‘ oraziun. Schiglioc cuntinue­scha il pievel cun il psalm 129[48] che secloma:

U   Dalla profunditad clomel jeu tier Tei, o Segner: Segner exauda mia vusch

F    Tias ureglias dettien udida: alla vusch da miu supplicar.

U   Sche Ti, o Segner, lesses far stem dils puccaus: o Segner, tgi pudess subsister?

F    Pertgei tier Tei ei remischun e muort Tia lescha sefidel jeu da Tei, o Segner

U   Mi‘ olma sefida da siu plaid, mi‘ olma ha speronza enten il Segner.

F    Dall‘ alva dalla damaun entochen la notg duei Israel haver speronza enten il Segner.

U   Pertgei tier il Segner ei misericordia e tier el spindrament abundont.

F    Ed el vegn a spindrar Israel da tut ses puccaus.

U   Il ruaus perpeten dai ad ellas, o Segner.

F    E la glisch perpetna sclareschi ad ellas.

U   Ellas ruaussien en pasch.

T    Amen.

Il rusari, che cuozza en sia fuorma rodund 15 minutas finescha cun l‘ ora­ziun:

O Jesus, Maria, sogn Giusep a Vus schenghegel jeu miu cor e mi‘ olma.

O Jesus, Maria, sogn Giusep stei po tier a mias davosas anguoschas.

O Jesus, Maria, sogn Giusep cun Vus garegia mi‘ olma en pasch, seigi da viver e murir.

O Maria, senza macla concepida, roga per nus che prendein nies refugi tier Vus.

Duront ils sura numnai dis, nua ch‘ ei vegn cantau ina canzun all‘ ent­schatta succeda la finiziun era cun ina tala. Alla fin suonda la benedicziun ed il salid da pasch. Oz vegn il rusari dallas dumengias era savens remplaz­zaus dad ina devoziun.

3.3 Nozzas, battens e sepulturas

Biars onns eis ei stau difficultus da far nozzas a Segnas cunquei ch‘ exi­steva negin baun leusuenter. Pér 1985 ha nies scrinari Gion Mihèl Flury construiu in tal, vul dir ina part per cumbinar cun il baun gia existent. Il baul sa vegnir montaus dil caluster enteifer paucas minutas. Siu plaz ei davon las scalas dil chor. L‘ enzinaziun cul survetsch divin succeda tenor igl usit dalla baslegia catolica.

Sco nus savein endriescher ord la cronica vegnan ils affons dil vischinadi da Segnas battegiai dapi 1983 ella baselgia da sogn Bistgaun e sogn Roc. Avon eran ils geniturs sfurazi da serender a Mustér en baselgia parochiala per schar battegiar. A sur Pius Venzin astgein nus engraziar che quei ei semidau. Igl onn 1990 ei perfin vegniu battegiau ella caplutta da Cuoz. Per saver festivar quei sacrament han ins stiu cumprar in vestgiu da batten. In crap da batten dat ei buca, denton fa ina meisa gest aschi bein quei survetsch.

Davart las sepulturas vein nus gia udiu el capetel „Davart il tuchiez a Segnas“. Entginas caussas lessel denton aunc aschuntar.

Avon 1975, entochen ch‘ ei deva aunc neginas capluttas da morts en vischnaunca, stevan ins schar la bara a casa duront dus dis[49]. Duront quei temps vegneva il miert survigialus dils parents e vischins di e notg. Duront quei temps da vegliar vegneva ei detg rusari. Il miert vegneva postaus sin in baun cuvretgs d‘ in lenziel. Pér il di da sepultura vegneva el mess en in vischi e transportaus en baselgia parochiala a s. Gions. Pli baul succedeva quei entras quater umens che purtavan il vischi ni era cun in „carr da leitras“ tratgs dad in bov ni ina vacca. La via usitada menava sur Peisel e Cuoz e silsuenter a Mustér. Aschia ha quella via era surve­gniu il num „Via da Bara“[50]. Pli tard ein il bov ed il carr vegni remplaz­zai dad in cavagl cun crotscha, el temps dad oz d‘ in auto.

3.4 Processiuns

3.4.1.1 La perdanonza da sogn Roc

Ella ei  bein  la  pli renomada e quei  lunsch  entuorn muort la processiun dils  affons. Ils  16  d’uost ei sogn Roc.  Pli baul vegnev’ei festivau la fia­sta culla curdava ed aschia capitav‘ ei bein savens,  che  la fiasta  curdava  ensemen cun  quella  da Nossadunna d’uost  che  vegneva e  vegn aunc  oz  festivada en claustra a Mustér.  Pils da Segnas fuva quei bein in di  da dubla fiasta, denton  tgei  che quei leva  dir  san mo  las masseras ra­quintar.  Oz vegn la  fiasta  stuschada sin ina dumengia, per ordinari sin quella il pli datier als 16 d’uost.  Il punct principal dalla perdanonza  ei  naturalmein la messa, festivada d’in augsegner d’ordlunder. La fiasta ent­scheiva cun la messa dalla sonda sera, fatga plitost mo per las cuschinieras e cuschiniers che han da preparar il gentar da  fiasta. L’auter di, per ordinari allas 10.00  uras ei la messa solemna  da fiasta cun in preide di predicatur je­ster.  Cunquei ch’ei dat  bia fluras da quei temps ein il  vitg ed en  special la baselgia ornai  cun da tuttas colurs fluras. Buc d’emblidar ei il chor baselgia ch  ‚ embelescha  la fiasta cun la messa cantada. Finius il survetsch divin e finida la  politica  avon baselgia dat  ei finalmein il gustus gentar da perda­nonza, pli baul dev’ei per ordinari in detg barsau.  Tuts che laian gustar,  deno ils buobs e las buobas che sepeinan per far la  processiun ch’entscheiva da mesa  las duas. Cargai  cun buis e  pistola  da stapuns,  cun  bandieras ed in schumber, che ei deplorablamein buca d’anflar mintg’onn, van els sin Crestas ed  entscheivan  da leu  la  processiun. Suenter il re­tuorn dalla processiun, tenida en  honur da  sogn Roc  e sogn Bistgaun sco engraziament dil salvament dalla muria, vegn ei aunc fatg ina cuorta devo­ziun entras il  caplon. Cun ina buna marenda va il di da perdanonza alla fin.

3.4.1.2 La processiun da sogn Roc

Entochen oz haiel aunc buca anflau in liug che ha ina semeglionta proces­siun sco ils da Segnas per la fiasta da sogn Roc[51]. Igl original ei che questa processiun ei adina vegnida fatga dad affons e mai da persunas carschidas, quei vul dir, bein ha ei era dunnauns che prendan part alla processiun, mo ils affons giogan la rolla principala. Ils motivs daco che quei ei aschia haiel gia menziunau sut il capetel „Las consequenzas dalla muria 1637/38“. Dapi 1638 fan ils affons nuninterrutamein quella fetg biala processiun.

Dils onns 1860/70 vein nus ina fontauna che raquenta a nus davart la processiun da sogn Roc. Cunquei ch‘ ei ha dau paucas midadas dapi lu se­lubeschel dad indicar quellas mintgamai en paratesas [ ].

La fiasta da sogn Roc a Segnas croda sils 16. d‘ uost. [Oz vegn la fiasta stuschada sin ina dumengia.] Per ordinari fa ei quei di bial‘ aura.da quei selegran oravontut ils affons. Gia dis e dis avon han els pinau lur bandieras e lur „cargadavos“ [carabiners da militar] per far la processiun cun tutta pumpa e parada. Finalmein ei quei grond di arrivaus. Ils affons ein arrivai oz bia pli baul ch‘ antruras. Strusch siult van els sin Crestas e miran sche­bein il plevon de s. Gions vegnir. [Oz ei quei buca pli il cass. Per ordinari envida il caplon in confessur jester.] Els han cattau ad‘ agur el bandunond Buretsch e fagend bunamein de cuorer per pag, seglian ei cul caluster sin clutger e tuccan ch‘ ils battagls paran de seglir sul tetg baselgia oragiu. Duront il tuchiez va il caplon encunter e cumpogna il plevon de s. Gions en baselgia. Ils cantadurs segruppeschan suenter els dus a cantond. [Interessanta ei la menziun da cantadurs cunquei ch‘ il chor baselgia vegn fundaus pér 1917. Denton savein nus d‘ ina fontauna pli tardiva[52] ch‘ ei deva mint­gamai 3 tochen 4 cantadurs, enqualga era 5 che cantavan en baselgia, il bia denton senza pli bia exececis.] Dentoon ei tut Segnas en caplutta [baselgia] ed il plevon fa priedi suenter messa cantada. Suenter messa va il plevon im­mediat engiu, accumpignaus dal caplon entochen giudem vitg. [Scadin fi­deivels che ha parets a Segnas, sco era il confessur jester, il plevon da Mustér ed auters augsegners dalla regiun vegnan envidai al gentar da per­danonza.]

Ils da Segnas encuntercomi han oz gentar da perdanonza e pigl entir vitg entuorn freda ei de suppa de fava e de carn de vanaun, ch‘ ei tut fa sbaba…

Suenter il bien gentar da peranonza, seriman ils affons sin Crestas. [Dapi 1985 allas 13.30 uras, avon mintgamai allas 13.00 uras] Ilcapitani ed ils schumbraders ein ils emprems. Il capitani (il bia il pli robust buob de Segnas) [per ordinari fan buobs dalla tschunavla classa capitani] metta giu la pèra ina suenter l‘ autra, bein e sco ei auda. Ordavon ils schumbraders [oz san ins tschintschar da cletg sch‘ ins survegn silmeins in!], suenter ils pli pi­gns che portan scalins [vegnan oz per naven dalla viseta en baselgia vitier] e lu ils bandierols ed il davos ils portafisis (il bia cargadavon). Sil clar e recent camond dil capitani serendan ils affons el vitg, en stupent uorden de proces­siun. Il caluster entscheiva a tuccar, siets-buis [pistolas da stapuns] schluppe­gian e rebattan e tut fa solemna impressiun de fiasta. La cumpignia de buobs serenda en baselgia. [Dapi 1988 vesan ins era buobas che portan buis]. Cheu ein era las buobas e mattauns pinadas, depli ein aunc dus buobs in tec pli gronds cheu in porta il cafanun de sogn Roc[53] e l‘ auter la crusch. [En quei punct ha ei dau entginas midadas. Las buobas entscheivan la proces­siun era sin Crestas, ensemen culs buobs. Las mattauns vegnan aunc ac­cumpignadas da dunnauns maridadas. Per ordinari spetgan ellas avon ba­selgia. Ei vegn tuccau pér cu la processiun banduna la baselgia entochen ch‘ ella ei a Peisel. Oz tucca il zenn da s. Lucia.] Uss entscheivan las mattauns a cantar la canzun de s. Roc. Quella raquenta la s. veta de s. Roc. [Per buca schar ir a piarder il text e la melodia da quella canzun che vegn buca pli can­tada lessel buca tralaschar da nudar quella cheu sut:][54]

 

Canzun da sogn Roc

Vein nus buca raschun

De far savens menziun,

Mai schar ord la memoria

In schi grond sogn patrun,

Prius si per devoziun,

Per si‘ honur e gloria?

Sogn Roc vegn el numnaus,

El ei pertut ludaus

In grond sogn tuttavia,

Ch‘ ei gia dals perdavons

Prius si avon biars onns

El temps della muria.

Per siu laud gratular

Lein nus er oz cantar

La sia sontga veta,

Sco nus vegn declarau

El cudisch bein numnau

Della legenda scretta.

Ei staus siu origin

D‘ in liug ca ton vischin,

Che vegn numnaus la Fronstcha,

Da niebels perdavons,

Vivi lur dis ed onns

Endretg en fatgs e tschontscha.

Cuort temps ei pauc passaus

Ch‘ el ei vegnius privaus

De siu car bab e mumma

El fa l‘ empermischun

Ded ir per devoziun

En il marcau de Roma.

La rauba ch‘ el ha giu

Als paupers ha‘ l partgiu,

Dat vi siu vischinadi

De pauper pelegrin,

Schend nuotzun a negin,

Semett‘ el sin viadi.

Endira fom e seit,

Suffrescha cauld e freid,

Pitescha la travaglia,

Endira bein bugen

Dieus vegn a siu survient

En tschiel a dar pagaglia.

Cur ch‘ el ha pei tschentau

A Rom‘ en il marcau,

Cheu fuva la muria.

Ded els ha‘ l priu puccau

E bein biars medegau

De quella malatia.

Passaus ei plinavon

En in marcau zun grond,

Senumna Piacenza.

Cheu va‘ l en il spital

Ed anfl‘ in diember tal

De quella pestilenza.

L‘ ha gronda compassiun,

Tier Diu fa oraziun,

Ch‘ el sei ton buntadeivels

De dar la sanadad

Entras sia buontad,

Sch‘ ei sei agli plascheivel.

Finida l‘ oraziun,

Ha‘ l dau benedicziun

Sur quels ch‘ ein en preschientscha

El ha tuts medegau

E quels bein exortau

De viver en sabientscha.

Questa canzun ei gia vegnida cantada 1796. Ella ei d‘ anflar per l‘ emprema gada ell‘ sia­tavla ediziun dalla Consolaziun dell‘ Olma devoziusa[55]

Ils zenns resunan danovamein, era ils siets buca meins, schumbraders e mattauns laian ora cups, marcond bein ed exact tact e tantuté. Sin finiastras e per liung della via, schaumnas de glieud che miran e teidlan. …

Ed ussa semova la biala pèra de s. Roc da Segnas vi Peisel, da leugiu e vi d‘ Acletta, da Cuoz neuvi a Buretsch, e puspei anavos a Segnas. Cura che la pa­rada de processiun s‘ avischinescha ad Acletta, cuoran dus buobs ordavon atuccar leu d‘ ensemen. [Ei dat oz inaregla tgi che astga ir a tuccar, numna­damein ils porta-baionettas che fuorman la cua dalla parada. Enstagl dad ir la via liunga prendan els il trutg ed arrivan aschia ad uras ad Acletta per tuccar. Ad Acletta vegn tuccau d‘ ensemen.] Atras la quietad d‘ Acletta vegn ei dau da camifò sil schumber, ch‘ ei rebatta atras finadina streglia, e las mattauns contan ch‘ ins auda entochen giun calustra e vi s. Gada. [Entrond e sortend mintgamai dil vitg, seigi quei Segnas, Peisel, Acletta ni Cuoz vegn mintgamai dau sin schumber ed ils affons cun scalins han da sclainar.]

Entrai en baselgia, engrazian els a Maria Immaculata, ch‘ ella ha gidau a sias uras da far tschessar la muria nera. [Quei succeda cun 3 tochen 4 canzuns da Nossadunna cantadas ord igl Alleluja ni la Cecilia, il cudisch ch‘ ins ha pre­feriu entochen 1988 per quella processiun.] Suenter de quei camonda il capi­tani de turnar a tuccar ils zenns obedeschan e la parada sbucca ord caplutta. E sut il bi tuchiez de Nossadunna d‘ Acletta arriva la processiun dils buobs a Cuoz. Leu beneventa il zennet de s. Giachen la parada cun tutta creanza e carinadad. A s. Giachen han las mattauns persulas la honur d‘ entrar en caplutta ch‘ ei aschi pignetta che gnanc lezzas tuttas han plaz. Ils buobs stattan avon quella en posiziun fixa de parada, ferton che buobas e matauns undreschan il grond sogn dils anteriurs pelegrins da Compostella, cantond sia liunga canzun de laud ed engraziament.[Era il cafanun, il schumbrader ed ils affons cun scalins serendan en caplutta. Per ordinari ha era enzatgi dalla parada plaz. era a Cuoz vegn cantau canzuns da Nossadunna.]

Fatga quela devziun, ha ei num caminar da Segnas si, per aunc vegnir ad uras a viaspras ed a marenda bein meritada.

Turnai el vitg sco ei eran i anô, [da quei temps deva ei aunc negina via den­ter Buretsch e Segnas ed ins turnava per la Via da Bara, pia sur Glaretsch anavos, oz van ins sur Buretsch anavos a Segnas] vegn ei puspei tuccau d‘ ensemen e lu cantau las viaspras.

Tiel „Magnificat“ aulzan tut ils de parada lur buis e lur bandieras per salvia ed honur a Nossadunna.[Suenter che las viaspras ein vegnidas dismessas suenter il secund Concil vatican ha ei era midau la devoziun suenter la pro­cessiun. Cura ch‘ ils affons e las dunnauns arrivan vegn cantau la litania lauretana latina. Silsuenter suonda il „Tantum ergo“, dapi 1988 per ro­montsch e la benedicziun finala.] Suenter quellas viaspras solemnas, va la parada danovamein si Crestas [quei ei oz buca pli il cass], nua ch‘ il capitani relai quella en tut uorden e slonsch. Mo avon ch‘ ir in ord l‘ auter, da­monda el aunc: „Lein far giugs suenter marenda?“ E l‘ entira cumpignia rispunda: „Gie, gie safermust, gie!“ [Aunc oz fan ils affons da pigliar suenter la devoziun. Ins auda els a sittond per las streglias entuorn. Per ils auters dat ei marenda!]

Il medem document tradescha aunc auters fatgs interessants:

Pli da vegl mavien ils da Segnas tochen giu s. Gions e cumpignavien si la processiun dils da Vitg entochensi Segnas. da gliez temps purtavien ils buobs sulettamein bandieras e cafanuns, las buis seigien vegnidas pér pli tard, denton gia el 18avel tschentaner. Ei vegn raquintau che quei erien buis ch‘ ils mercenaris vevein priu cun els turnond ord Frontscha.

Gia da lezs temps stuevan ils da Segnas empristar las buis dils da Mustér. Oz survegnan els ellas dalla cumpignia da mats dalla vischnaunca.

10.4.2 Processiun da Dumengia da Palmas

Quella processiun, che vegn aunc fatga oz, ha sias ragischs ualti carteivel all‘ entschatta da nies tschentaner. Per il di dalla Dumengia da Palmas se­rimnan tuts cartents avon baselgia nua che las palmas vegnan benedidas e silsuenter repartidas. Las palmas benedidas vegnan purtadas entuorn ba­selgia en fuorma da processiun. Duront quei viadi tuccan ils zenns d‘ ense­men. La successiun ei la sunadonta:

Davontier il cafanun da sogn Bistgaun, silsuenter suonda la buobanaglia ed il chor baselgia. Lura vegn il ministeri cun igl augsegner, ils umens. Dnter ils umens e las femnas ei ina crusch.

A quella processiun fan tuts part. Inagada ei la processiun vegnida fatga na­ven dalla scola.

10.4.3 Processiun da Nossadunna da Candeilas:

Cu ins ha entschiet cun quella Processiun ei buca dil tut clar. Ins mava me­demamein entuorn baselgia sco tier la Processiun da Dumnengia da Palmas. Calau cun quella processiun han ins igl onn 1965.

10.4.4 Processiun da sogn Giachen:

Naven dil 17avel tschentaner entochen 1965 han ils d‘ Acletta fatg ina processiun per il di da s. Onna ( 26 da fenadur) in di suenter sogn Giachen (patrun caplutta)J a Cuoz. La processiun era fetg semeglionta a quella da sogn Roc. Ella secumponeva orda mattauns ed affons d‘ Acletta. Ils affons purtavan bandieras.

10.4.5 Processiuns singularas:

Per imlorar plievgia ni bial‘ aura fagevan ils da Segnas tenor basegns processiuns ad Acletta tier Nossadunna.

Per il di da sogn Roc fagevan ils da Tujetsch e quels da Mustér ina processiun a Segnas.

Per la Missiun 1989 a Mustér han ils da Segnas fatg ina processiun da ti­zuns naven da s. Catrina ad Acletta entochen en baselgia claustrala.

[1] Gadola G., Glogn 1950, p. 94

[2] Cheu stoiel curreger nies historiograf local: Gadola indichescha numnadamein en Glogn 1950, p. 94 ch‘ il maletg muossi sogn Roc e sogn Bistgaun, in fatg che corrispunda buca a sias fontaunas che sebasan sin „Denkmäler des Kantons Graubünden“ dad E. Pöschel!

[3] Societad Retoromana, Annalas XXVIII, 1914, p. 108s.

[4] differentas fontaunas indicheschan ch‘ ei seigi stau 15 dunnas e 15 umens

[5] l‘ inscripziun ei 1868 vegnida cuvrida dil tabernachel, aschia ch‘ ella ei oz buca pli veseivla

[6] Gadola G., FPsG 1961 nr 9, p. 34, tenor pader Clemente dalla Missiun retica

[7] Schmid Teofil, ella „Tuatschina“ nr 3, 1986 legin nus ch‘ ei segi stau in pader caputschin. La fontauna sa en sesez esser vera, cunquei che las retschercas han mussau che gest quels paders han duront ils onns dalla muria segidau cun ils augsegners da nossas valladas.

[8] Gadola G., Glogn1950, p. 70. Sur Giachen Collenberg ei morts ils 5 da fevrer 1648.

[9] pader Justus Brechter, cronist, discuora da giuventetgna

[10] Schmid Teofil, La Tuatschina, 1986 nr. 3

[11] Gadola G., FPsG, 1961 nr. 9 p. 34

[12] suenter la renovaziun da 1990-92 vegn la baselgia puspei a sepresentar el manti da 1680

[13] tenor sur Pius Venzin, actual caplon da Segnas

[14] Gadola G., 1950, p. 94

[15] Gadola G., 1950, p. 94

[16] Victor e Teodosi Sialm, La famiglia Sialm

[17] Archiv parochial Mustér

[18] Chor baselgia Segnas, Invitaziun alla fiasta giubilara da 50 onns, p. 7

[19] Archiv parochial Mustér

[20] Scolas secundaras Mustér, Baselgias e capluttas da Mustér, Desertina, 1980, p. 14

[21]  Urbari dalla Caplania da Segnas, p. 294b

[22] Archiv parochial Mustér

[23] Archiv parochial Mustér

[24] Interessant ei che questa cefra constat buca cun quella digl urbari. Denton vegn ella ad esser gesta cunquei ch‘ ei setracta d‘ in quen pagau.

[25] Urbari dalla Caplania da Segnas, p. 294b

[26] Scolas secundaras Mustér, Baselgias e capluttas da Mustér, Desertina, 1980, p. 14

[27] Victor e Teodosi Sialm, La famiglia Sialm, p. 76

[28] Urbari dalla pervenda Segnas, p. 265

[29] text original

[30] Urbari della pervenda Segnas 1859 – p.

[31] Invitaziun alla fiasta giubilara 50 onns Chor baselgia Segnas, p. 5

[32] Urbari dalla Caplania da Segnas, p. 294b

[33] tenor inventari cantunal entras Willi Lippuner 9-7-1969

[34] quellas flautas han ins priu dall‘ orgla veglia

[35] cumponiu a Cham, ils 7-11-1967

[36] tenor melodia da J. S. Bach

[37] Chor Baselgia Segnas

[38] Urbari dalla Caplania da Segnas, p. 294

[39] text original

[40] Archiv parochial Mustér

[41] Urbari dalla Caplania da Segnas, p. 294b

[42] Alleluja nr. 683

[43]  sco sura indicau

[44] Alleluja text nr 506, melodias nr 508 a), las autras ein buca indicadas

[45] darar

[46] savens

[47] la pli usitada

[48]  Cecilia, Capetel grond sursilvan, 1959, p. 326

[49] tenor lescha digl uorden santeri, artechel 5

[50] mira era il capetel „In tec etimologia per entscheiver“

[51] L‘ Uniun svizra da sogn Bistgaun e sogn Roc che consista era ord historiografs che han studegiau la rolla da quels dus sogns en nossa tiara, confirmeschan quella constataziun!

[52] Invitaziun alla fiasta giubilara 50 onns Chor Baselgia Segnas, 1967 p. 1

[53] in cafanun da sogn Roc ha ualti carteivel buca existiu a Segnas. Il cafanun porta in maletg da sogn Bistgaun!

[54] FPsG, 1961 nr. 11 p. 37s cun atgnas adattaziuns

[55] Consolaziun dell‘ Olma devoziusa, Ochsner Nossadunaun 1941, p. XVIII

11.1 Il crisam ed il sontgieli

Gia da vegn enneu era ei usit che mintga pleiv tarmetteva in um per il crisam ed il sontgieli per il di da Pastgas a Cuera, nua che quel era gest ve­gnius benedius digl uestg. Cura ch‘ igl ieli arrivava ella pleiv vevan era las caplanias dad ir en casa pervenda per quel. Quei viadi, sco era il viadi a Cuera, stueva pli da vegl vegnir fatgs a pei. Ei era ina gronda honur sch‘ enzatgi astgava far quei. A Segnas era quei pil solit la lavur dil calu­ster. El temps dalla motorisaziun han ins sluccau las leschas, aschia ch‘ igl ieli arriva egl auto a Segnas.

11.2 Las candeilas en baselgia

Envidar si candeilas mintgin che sa. Denton igl interessant ei ch‘ ei dat era cheu reglas co quei ha da succeder. Per ordinari eis ei il caluster ch‘ envida las candeilas. Ina veglia lescha dalla baselgia prescriva che quei stoppi succe­der sco suonda: avon messa ston las candeilas vegnir envidadas en di­recziun dil tabernachel, quei vul dir dad anno anen. Suenter messa ston las candeilas vegnir stizzadas il cuntrari, pia igl emprem las candeilas il pli da­tier dil tabernachel. La muntada da quei usit ei la suandonta: igl envidar enviers igl altar vul dir nuot auter che „nus mein tier il Segner“ ed il stizzar en l‘ autra direcziun „nus bandunein il Segner“[1].

Plinavon ston tuttas candeilas che vegnan duvradas en baselgia vegnir be­nedidas. Quei succeda duront la messa da Nossadunna da Candeilas[2].

11.3 Auters usits religius

Era l‘ aua benedida, oriundamein in segn da selavar, ei cumpigliada en usits e reglas. L‘ aua astgava vegnir benedida mo da Buania e da Sonda sontga. Duront il triduum pascal[3] vegnan ils parlets schigentai. L‘ aua astgan ins mai better ella canalisaziun, mobein mo sin ils praus. Quella regla vala era per l‘ aua che vegn duvrada duront messa.

12. La caplania da Segnas

1773 ei in datum da gronda impurtonza per ils habitonts da Segnas. Ils habi­tonts da Segnas, Peisel, Cuoz e Buretsch fundan in agen benefiziat, la caplania da Segnas.

Il document che relata da quei fatg ei per cletg buca barschaus, resp. ei exi­sta aunc ina copia fatga per il plevon da Mustér entras Jacobey Martin Berchter, ils 14 da mars 1773.

Il document secloma sco suonda[4]:

Condiziuns cun las qualas la ludeivla vicinaunca ei concorida[5] tier il Benefeci de Segnes, a[6] Cavardiras 1773, ils 14 de Marz.

1. Che quellas capellanias, ne beneficis daventien senza prejudici della Ferevia[7], u igl antaress da quella, dreitg dil Farrer, a della calostria.

2. Seigien ils visins obligai, sco era lur Beneficiat[8], de vegnir flissiameing las 4 Principalas Fiastas[9] enten la Farrereja[10] tier ils ss. offecis: item[11] la Fiasta de s. Gion Battesta, et la benedicziun della Baselgia, sco era Venderdis s., s. Gieri, ils 3 dis dellas Rogatiuns, s. Michel, la Dom.[12] dellas Palmas, nossa Duna de candeilas las viaspras de Nomna sointgia, et il di dellas Olmas, a Boania.

3.Tier las processiuns publicas, che la vicinaunca perness si dde far, pertgei sort[13] basegns, ch‘ ei podess curdar, deigien ils sur nomnai era fideivlameing comparer a gidar, a condecorar las duas principalas Fiastas, u Functiuns dellas Dolurs de Marz, e Settember.

4. Sabiant en qual impediment legitim, a sufficient vegnien questas obligaziuns era reserva­das, auncalura cun conditiuns, ch‘ ei observeschian la convenienza nua, che ei auda en cass de basegns

5. La visnaunca va sott naginas obligaziuns novas, sonder resta tier las isonzas praticadas, a resalva, che tuttas conclusiuns de visnaunca dejen aver lur Krafft[14], a valur en tutt, a per tutt, schegiè ils surnomnai visins fussan buca presents.

6. Deigi scadin Farrer veggnir clomaus, a poder dar sia vusch tier la electiun, u tschentada dil Beneficiat de Segnes, a Cavardiras.

Igl qual per andenticaziun, a stateivla memoria per scaffiment della Lodeivla Visnaunca ei sott siu sigil tras mey signurs en questa conformitat extradiu ils 3 xber[15] Ano 1773 a sottascrit da sigr. st.

Jacobey Martin Berchter

Copia plaid per plaid

p. Dumeni de Bagolins

Missionari Capuciner

p.t. Farrer[16]

Per la fundaziun dalla caplania da Segnas surdattan ils vischins da Mompé-Tujetsch 270 flurins per quella, sperond ch‘ era els vegnien inte­grai ella caplania. Quei document scriva Gion Battesta Tenner per cum­missiun da Christoffel de Sax[17].

Cun quella caschun lessel perquei buca tralaschar da numnar ils caplons da Segnas. Entochen oz eis ei stau 25 spirituals, denteren era aunc entgins paders dalla claustra da Mustér che segidan aunc oz mintgaton ella pasto­raziun. Ils caplons da Segnas ein stai (il datum indichescha igl onn dall‘ installaziun)[18]:

1773          sur Josef Anton Maissen da Sumvitg

1776          sur Michael Jenal da Samignun

1785          pader Maurus Nagher d‘ Ursera

1788          sur Jacon[19] Stiafen Degonda da Tujetsch

1792          sur Johann Valentin Rothmund da Mustér

1798          sur Nicolaus Valentin Berther da Segnas[20]

1799          sur Sebastian Andriuet[21] da Mustér

1801          sur Martin Simonet da Medel

1804          sur Josef Anton Huonder da Mustér

1810          sur Josef Lorenz Schmid da Tujetsch

1815          pader Maurus Birchler dalla claustra da Mustér[22]

1820          pader Ildefons Decurtins da Mustér

1833          pader Giusep Thaler dil Tirol

1835          pader Adelghotus Berther da Mustér

1853          sur Christian Antoni Casaulta da Disla/Mustér

1878          sur Giachen Antoni Augustin dad Alvaschein

1882          sur Paulin Benedetg Genelin da Disla/Mustér

1906          sur Giachen Antoni Augustin

1910          pader Ursicin Simeon dalla claustra da Mustér

1912          sur Sebastian Cathomas da Dardin

1933          sur Alfons Quinter da Darvella[23]

1947          sur Sep Antoni Venzin da Tujetsch

1957          sur Gion Caminada da Vrin

1965          sur Flurin Venzin da Tujetsch

1976          sur Giusep Durschei da Segnas[24]

1982          pader Ambros Widmer dalla claustra da Mustér[25]

Dapi 1983 ei sur Pius Venzin caplon da Segnas. Aschia vegn la baselgia era duvrada mintga di. La dumengia ei mintgamai messa allas 9.30 uras ni allas 11.00 uras. Mintga sera ei rusari allas 19.00 uras, la dumengia vegn il rusari savens remplazzaus entras ina devoziun. Igl gliendisdis, la mes­jamna e la sonda ei messa marveglia, il venderdis messa da scola, auter ch‘ ils emprems venderdis dil meins nua ch ‚il survetsch divin croda sin la sera.

Igl ei per ils parochians da Segnas fetg legreivel d‘ astgar haver in augseg­ner en quels temps da scartezia da spirituals. Sur Pius Venzin, staus avon plevon a Vrin e Siat, pastorescha sper la caplania da Segnas era aunc quella da Rueras. Sia dimora ha el denton a Segnas, ella casa pervenda ch‘ ei vegnida construida 1776 e vegnida renovada igl onn 1980.

Tier la caplania da Segnas appartegnan oz suandonts uclauns da nossa vischnaunca:

  • Segnas, il vitg ed ils quartiers da Sut il Vitg e Casa nauscha
  • Peisel
  • Buretsch
  • Cuoz, su e sut

A Cuoz e Mompé-Tujetsch fa igl augsegner mintgamai messa inagada per meins. Mompé-Tujetsch vegn sulettamein pastorau da Segnas anora, stat denton directamein sut la pleiv sogn Gions da Mustér.

Per la caplania da Segnas dat ei aunc entginas caussas interessantas d‘ aschuntar:

1779 vegn la casa pervenda hodierna construida. Ils 2 da fenadur 1905 vegn quella rugalada per l‘ emprema gada[26]. Ei vegn fundau ina cum­missiun da renovaziun. A quella fan part: Josef Sialm[27], Heinrich Huonder, Gion Stiefenhofer, Clau Antoni Desax, Battesta Berther de Stiafen, gerau Placi Durschei, Battesta Huonder ed igl ugau pervenda Josef Flury. Mintga fiug ha da pagar 5 frs. en fuorma da daners ni en aissas. Cundiziun ei che las aissas seigien seccas!

Duront las pastoraziun da sur Giusep Antoni Venzin vegnan entginas caussas dalla casa pervenda renovadas.

La secunda renovaziun cumpletta capeta igl onn 1980. La casa che veva to­chen ussa ina habitaziun vegn partida en duas. Duront dus onns han ins schau a tscheins la casa a jasters. Dapi igl uost 1982 vegn ella habitada da nies niev caplon sur Pius Venzin.

Naven dils 3 da mars 1865 survegn il caplon da Segnas ina paga annuala da 600 frs. Quei vegn fixau digl uestg da Cuera. El sto denton buca pagar taglia, survegn la lenna gratuitamein ed ha il dretg da pasculaziun li­bra[28].

Ils 19 da fevrer 1947 vegn il caplon da Segnas obligaus da dar religiun era ellas scolas da Mustér. Ils 1 da schaner 1968 sedistacca la caplania da Segnas per entgins onns dalla pleiv da Mustér. Aschia ein ils vischins da Segnas obligai da pagar taglia da baselgia mo a Segnas[29].

Igl urbari dalla caplania discuora buca mo da quens e deivets, mobein era davart ils augsegners. Mintgaton ha il lectur il cletg dad entupar plitost cu­riosas caussas. Cheu in schatg[30]:

Ils 21 da zercladur 1906 ei sur Giachen Antoni Augustin vegnius elegius caplon da Segnas. 1909 han tschun vischins da Segnas buca tarmess lur af­fons a ductrina tier el cun la stgisa ch‘ el seigi buca capavels per quell‘ in­strucziun.

Perfin igl uestg ei semischedaus en quellas caussas ed ha decidiu per il spiri­tual. Quella decisiun ei arrivada a Mustér ils 12 da settember 1909.

Vischins dallas famiglias Deflorin e Muoth hagien sinaquei calau da pagar la taglia pervenda, gie, en baselgia hagien entgins umens schizun entschiet a disturbar duront il priedi pitgond cun ils peis sil plauntschiu. era per las ustrias vegneva ei dau la bucca sur dil spiritual. Ils 20 da december cloma igl uestg anavos siu amitg Gion Antoni a Zezras per schar guder el leu la fin da sia veta.

Interessanta ei la remarca digl autur dil text alla fin da quel: Vus vegnentsu­enter! Teni en fromm ils spirituals!!![31]

Plinavon relata igl urbari era che la monstranza dalla baselgia seigi vegnida regalada da Rosa Maissen. Cura che quei ei stau ei buca indicau, denton sto ei esser stau denter 1912 e 1933 cura che sur Sebastian Cathomen era caplon da Segnas.

2024. Alla radunonza dalla pleiv decida la maioritad per la nova constituziun dalla pleiv. Las caplanias da Segnas e Cavardiras vegnan sligiadas.

[1] tenor Catrina Huonder, ant. calustra

[2] ils 2 da fevrer

[3] Gievgia sontga, Venderdis sogn e Sonda sontga

[4] text original

[5] concordada

[6] e

[7] pleiv

[8] manegiau ei cheu il caplon

[9] Pastgas, Tschuncheismas, Nossadunna d‘ uost (15-8) e Nadal

[10] interessant ein las variantas ch‘ igl autur drova per la pleiv

[11] plinavon

[12] dumengia

[13] tenor

[14] forza

[15] ualti carteivel october cunquei ch‘ ei setracta d‘ ina copia

[16] Archiv parochial Mustér SG 286

[17] Archiv parochial Mustér SG 296

[18] Victor e Teodosi Sialm, La famiglia Sialm, p. 77

[19] Giachen

[20] ei satraus en baselgia parochiala a Mustér

[21] ina fontauna indichescha Andreoli

[22] naven da 1819 ha il caplon da Segnas era da dar scola a Mompé-Tujetsch

[23] suenter el pastoreschan aunc ils paders dalla claustra da Mustér sco provisurs

[24] provisur

[25] provisur

[26] Urbari dalla caplania da Segnas, p. 266

[27] actuar

[28] Archiv parochial Mustér SG 290

[29] Archiv parochial Mustér SG 289

[30] Urbari dalla caplania da Segnas, p. 278ss.

[31] Urbari dalla caplania da Segnas, p. 278ss.

Schreibe einen Kommentar