da Guglielm Gadola (ord Glogn 1929, 3. annada, pg. 38 – 42)

 

Sco sch’ei fuss stau per ier, seregordel jeu aunc fetg bein, che miu car tat ed jeu sesevan ina biala sera d’atun denter stgir e clar sut „tgèsa vedra“ sin baun, mirond viasi encunter l’alp Nalps ed encunter ils gronds e bials uauls dil Tgom. Il sulegl della sera bitschava sco per comiau ils pegns il pli densi encunter l’alp Tgom. Havend omisdus drizzau noss’egliada sin quella biala e migeivla scena della natira, aulza il tat siu fest e muossa vi encunter Perdatsch e di lu si per mei: „Vezas vi si leu ils fanès ed ils nuegls dils de Surrein? Avon onns, ei glei gnanc ton daditg buc, jeu era aunc in pignet sco ti, vegneva igl uors ord igl uaul Surrein e mava sin rappina savens entochen giudêm dém els praus ed els mises de Perdatsch. Ei gl’ei savens schabigiau, che quei feger ha fatg donnuns a nossas nuorsas e muaglias. Jeu mez seregordel aunc aschi bein, ei era avon 80 onns, ch’ei ha tuccau ina sera denter stgir e dar de stuornas. En in gienà eis ei stau ensemen ina massa glieut sin cadruvi. In um de Surrein era vegnius cullas novas, ch’igl uors haigi mazzau ina genetscha e mondi entuorn a burlend els mises de Perdatsch. El hagi pudiu fugir e purtar las novas. Sin quei han ils de Sedrun fatg giu co fugentar quei schani. Gie jeu seregordel aunc aschi bein, sco sch’ei fuss stau ier sera, co ina partida umens mavan dal Drun giu e dagl uaul Surrein enasi, armai cun tizuns ardents, cun furtgas, tardens stadals, stgèlas e platialas. Gest sco questa sera sesevan nus da lezzas uras sin baun-casa. Quei er’in bi mirar, co quella pintga mo ferma compagnia pancrava il malderpau cun grir, schular e scadanar stgelas e cun smanar ils tizuns dagl uaul Surrein siden entochen ennasi sum e davos il Tgom en, si leu nua ch’il sulegl va sil mument da rendiu. — Quei vegneva avon savens sco mia mumma, Dieus hagi si’olma, ha raquintau. Ina gada per ex. seigein ils umens er’i a catscha sigl uors. Turnond anavos seigien els semess giu egl uaul sin ina gronda biala buora scursada tut da frestg e marendau sin quella pacificamein. Duront marenda citschavan els mintgaton en il cunti ella buora; cheu tuttenina veza in ded els, che la buora perdevi saung dapertut nua ch’els vevien furitgau en ils cuntials. Sin quei ein ils umens lavai si plein temas e buca schau crescher pastg sut ils peis de turnar a casa. Vegnend els dal Drun si encunter Sedrun, haig’ei entschiet a tuccar de miert e sco la mumma, Dieus fetschi grazia cun si’olma, raquenta, er’ei miert ina veglia, ch’eri stilletada per tut il tgierp entuorn e negin savevi da co. Aschia han ils umens quei di buca mo catschau igl uors, sundern er’aunc mazzau ina stria suren.“

 

Oz suenter plirs onns, che miu tat ha giu raquintau a mi dais uors, han quellas raquintaziuns vegnend endamen, fatg sin mei plitost l’impressiun d’ina detga, che d’ina vera historia. Per vegnir el clar da quellas varts havein nus, savend che nus possedein gasettas romontschas dapi 1836, percuriu il grond uaul della schurnalistica, per mirar, sche nus entupeien da quels gliemaris. Pilver nies dubi ei svanius e sin quei liung viadi havein nus enflau intressantas notizias, sur quella gronda mulesta e miseria dils purs romontschs de tschels onns!

Aschia scriva „Il Grischun Romontsch“ 1836 en siu numer 32: „Ultra (dellas miserias ch’ins ha giu uonn) ei ina part della Surselva incomodada da uors, che inquieteschen ils purs e fan gronds donns.. Las vischneuncas de Sumvitg e Medel han pitiu sensiblamein da quels tiers“. Pli baul dev’ei buca bia catschadurs e quels paucs savevan era buc aunc aschi bein latin, sco ils nos! Els seludavan buca ton. Quei savein nus prender ord ina notizia dil „Grischun Romonsch“ 1838 numer 19: „Gion Martgiet d’Engiadina ei staus, sco encunaschent in bien catschadur. El ha sittau bia tschiens camutschs e dus uors. Sur de quei eis ei vegniu fatg gronda canera ed el ei en differentas gasettas vegnius numnaus cun grond laud. Str. Paul Berther in um aunc buca vegl de Sumvitg ella Part sura, ha semigliontamein era sittau biars camutschs e sut ils 7 dil meins current (fenadur!) il dudischavel uors, Mo sur da quei ni tschontscha ni scriva zatgi in plaid.“

Igl onn 1838 sto esser staus igl onn digls uorsl Sur ina fetg intressanta catscha sin uors raquenta a nus, numer 48 digl „Amitg della Religiun e della Patria“, emprema gasetta conservativa: „La sera dils 3 de november denter stgir e clar ha in catschadur enflau igl uors durmentaus en ina tauna. Sin gartetg ha il catschadur tratg in schütz e lu priu la fuigia. Igl auter di ha el aunc priu 3 umens cun el per intercurir igl effect dil di vergau. Arrivond el bug han ei enflau la tauna vita, mo dasperas viu ils pass, ch’el veva fatg per fugir. Els van suenter ils fastitgs e vegnend sur in grepp, han ei buca pudiu pli lunsch senza ir sin ina plonta, ed aschia vegnir giu en in fopp. In cul num Augustin de Madernal ei staus quel, che ha vuliu ughiar. Aber strusch eis el vegnius giu, sche seglia la bestia cun gronda canera encunter el, pren el (aber buca bufatg) en sia pauc zarta bratscha, strensch’el tenor igl exempel dellas schemias e vegnan lu a tiara ed il pauper perschunier vegn suten. El veva aschia sin el in grev tapet. Denton greva el per agid, aber co vegnir en agid? Sittar astgav’ins buc schiglioc vegneva forsa il perschunier sez sittaus giu! Plaunsiu cun mantener siu cumplein verstan sedeliberesch’el dalla bestia, pren siu fisi e catscha quel cul calcogn en bucca e ferton vegn igl uors dils auters catschadurs mazzaus, ed il perschunier liberaus. Circa diesch dis suenter eis ei vegniu sittau in auter, aschia uonn en tut quater de quels gliemaris.“

Quella gronda mazzachra d’uors d’anno 38 ha aber tuttina buca pudiu extirpar quels malvesi e molestus hosps, schebein ch’ei deva era da gliez temps, buca tondanavon uors. Ei mava enqual gadas bien e ditg avon ch’els schevan puspei sentir, ch’els seigien ella tiara. Quels temps seviventaven els cun salvischinas e vegnevan els puspei vesi ina gada ni l’autra, sche vegnevan els spuentai cun fiug e flomma suls confins dellas vischnauncas ora.

Igl onn 1850 ei puspei stau in onn della fom per ils uors de Surselva. Quei onn han oravontut ils de Medel ed ils della Val Sumvitg pitiu don da quellas varts. Aschia legin nus en numer 33 digl „Amitg dil pievel“ 1850: En in’alp della Val Sumvitg ha in uors mazzau 14 nuorsas en ina notg, mo ussa vegn ei fatg ferma catscha sin el.“

Buca ditg suenter laian ils de Medel palesar entras la gasetta lur gronda miseria ed anguoscha:“ L’jamna passada han ins viu sils cuolms de Medel ina entira famiglia ded uors consistend ord 5 commembers. Nos famus catschadurs de camutschs ella Cadi libereschan nus ualvess da quels molestus gasts; denton spetgein nus mintga di sin Steffensohn ed havein speronza, ch’il schular della locomotiva della via de fier sul Lucmagn spuenti gleiti quels schanis sur nos cuolms viado.“ (Mira nr. 58 digl A. dil P.)

Ei gl’ei nuota de sesmervigliar, ch’ils catschadurs de gliez temps, vevan buca ton fiug de taccar e declarar l’uiara ad entirs roschs ded uors! Aschia capin nus fetg bein, che quels fagevan empau tgei che plascheva, sco ins sa prender ora quei ord nr. 42 della madema gasetta: Il schef della famiglia uorsica en Cristallina ha la notg dals 14 sils 15 d’october fatg ina viseta al hospizi de S. Maria e scarpau in per nuorsas avon casa e gest avon il nas della polizia, che sesanflava leu sur notg ed ha udiu’a baschlond ils paupers animals. Ord il fastitg della toppa ella neiv pon ins crer, che quei signur seigi tut in’autra bestia che sia madamme.“

La fin finala ha in curaschus catschadur de Muster giu malpuccau pils paupers e mulestai purs de Medel, e spitgau sin ina buna caschun per far la catscha sin quels fetg malemparneivels e maluerdai gliemaris. Da quella buna e bein gartiada catscha raquenta a nus sin viva moda nr. 43 digl „Amitg dil Pievel“ 1850“: Ina catscha sin uors. Il famus catschadur Peter Tenner de Mustèr, che ha avon entgins onns giu sittau 5 camutschs mo sin in plaz, ha puspei fatg ina biala racolta. Igl Amitg dil Pievel ha giu rapportau d’ina famiglia d’uors, che seteneva si ella val Cristallina ed exprimiu il meini, che nos catschadurs vegnien ualvess a liberar nus da quels malenparneivels hosps, tochen ch’il schul della locomotiva della strada ferata spuenti buca quels sullas muntognas vi. (Quei temps deva il project Lucmagn, bia de tschintschar e scriver per las gasettas!) Stephenson ha denton inspiciau nossa vallada sul Lucmagn e duei preferir d’ir culla via fier sur s. Maria si, enstagl furar il cuolm de Cristallina en ina lunghezia de 15000 peis, mo avon che nus udin a schulond la locomotiva, havessen ils uors buca mo pudiu sblucar si las nuorsas de Cristallina, sundern l’entira val Medel ensemblamein cugl alv e cristallic mèl de Medel e cul caschiel grass de Cristallina dus products, che vegnan sin cussegliar de Stephenson termess a London, tier la exposiziun industrial dell’Europa, fuss ei adinastau vintschiu. Ton pli grond grau e grazia stuein nus pia saver a nies curaschus Peter Tenner, ch’el ha nus quels dis per part Ilberau da quellas bestias alpinas. Gia el settember vev’el en compagnia cun auters fatg la catscha sin quellas, mo adumbatten La bischa de quest (October!) dat ad el denton nova speronza e curascha. El pervesa bein marvegl sia biestga, pren comiau da sia famiglia e da ses affons che plonschen, ch’el banduni puspei els, di el aunc sin .esch casa: „Seigies de buna veglia mes cars, jeu tratgel de survegnir oz igl uors e damaun, vegnend dal cuolm da Medel giu vi jeu lu dar dus siets epi vegnis vus encunter al bab e gideis a purtar igl uors.“ Detg e fatg! Allas 8 della damaun bandun’el Muster; arrivaus a Medel di in um ad el, ch’el hagi fastisau ch’igl uors seigi dacuort ius sut siu mises ora. Ils Medelins porschan ad el agid e vulan en massa far la catscha sigl uors, spuentond quel cun lur tribel grir e schular encunter in stretg, nua ch’els levan lu schar postar lur schef Peter Tenner. Mo quel vul saver nuot d’ina tala catscha e va tut persuls e tgeu sil cuolm della draussa entuorn cun siu fisi dubel. Tut anetgamein ves’el da miezdi sur el si in stermentus uors sesend sin in ault, manond il tgau ell’aria, sco sch’el sminass enzatgei buca bien. Tut cun saung freid pren nies catschadur ella draussa spert giu sia buis, fa ina s. crusch, tila da maun liber en ina lunghezia de 250 peis silla bestia e cun in tribel bierl seglia quella egl ault e dat lu entuorn en in foss. Sil mument seglia in giuven uors ord la draussa e vegn cun tutta rabia e gretta encunter il catschadur. Quel cloma: „Pera neu ti pignet“, lai vegnir el fetg datier e fier’el cun ina secunda balla per tiara vi, ch’el gnianc semuenta pli. Spert carga nies catschadur puspei siu fisi e va lu si per mirar, tgei igl emprem uors sittau fetschi; quel era denton ventschius, tuccaus sco de canar tras il cor. Nunpudend purtar persuls sia preda a casa, grescha Tenner per agid e cun tutta prescha cuoran entschins curaschus Medelins sil cuolm, armai cun banèras e sigirs. Plein legria, che lur vischnaunca stoppi buca perver pli quels custeivels hosps, cargan els las bestias e tillan per la draussa giu, schend ira tut persuls suenter bara il victorius catschadur. Igl auter di cargan els il grond sin in cavagl e portan igl pign suenter a Muster. Vegnend a Mumpê-Medel vesa Peter Tenner da lunsch ses affons a luvrond sia accla. El dat tenor empermischun dus siets e sil mument betten ils affons il rasti ord maun e vegnan cun gronda legria encunter ad el. Sco en triumf vegnan las bestias manadas ella capitala della Cadi ed exponidas duas uras sin publica piazza. Il catschadur era tut beaus e la glieut presenta deplorava mo, ch’il cumin hagi avon paucs onns bess giu la taxa sin uors, che purtava gl’emprem 100 e suenter 50 fl. (flurins). Denton po il catschadur secuntentar cun la taxa dil cantun, culs schenghetgs de Medel e dils personavels de Cristallina e culla buna preda essend che mo la madame (uors) pesava 222 funds.

Peter Tenner ei puspei paregiaus d’encurir si ils dus auters commembers de quella famiglia uorsica, il signur cun siu fegl, che duei haver survegniu la lubientscha dal cussegl federal, de sesparter da sia signura e zuar il medem di, ch’il cussegl federal ha dau ora sia lescha sur ils senza patria, che di el 15avel artechel: ch’ils senza patria che vivian en lètg salvadia, dueien u sesparter ni maridar en uorden, tenor las leschas cantonalas. Essend che la madema lescha di milsanavon, che tuts vagabunds dueian vegnir mess en perschun ne teni vid „Zwangsarbeit“, sche vulan ussa ils de Medel seprofitar de lur vagabunds uors che vivan aunc, e zunghiar quels, de far furar il tunnel en Cristallina. Sco ins auda ha denton cheuencunter il monsieur uors per el e siu sgr. fegl priu il recuors a Bern.“

Sco premi dals Medelins per il bien survetsch, ch’il curaschus Peter Tenner ha fatg a lur vischnaunca, vul in um vegl veramein saver, ch’ina deputaziun dils pli ferms, seigi cuort sisu vegnida in di a Muster, tier Tenner cun catlas cargadas bufatgamein e regalau el cun ina partida magnucs caura e plirs ruogs e broccas empleni cun bien mèl d’aviuls.

Vegnius enconoschents entras sia ventireivla catscha, ha Peter Tenner schau dar el tgau d’ira a Cuera silla fiera de S. Andriu e cun quella caschun mussar ils tolls dellas bestias al publicum encunter in pign pagament. Tier quella fatschenta eis ei aber buc iu ton bein cun el, sco igl „Amitg dil Pievel“ raquenta en siu nr. 52: „Il famus ed enconoschent catschadur Peter Tenner de Muster, il qual ha liberau igl atun vergau la Val Medel da dus aschi prigulus hosps, dus uors ha duront questa fiera de s. Andriu voliu prender si stir el marcau de Cuera cun mussar ils folls de quels uors. Mo nossa polizia, la quala ha sin tut in egl aviert, ha quei buca lubiu ad el, schegie ch’el veva la lubientscha dil „Bürgermeister“. Nus savein che nossas leschas lubeschan buca semigliontas collecziuns, mo nus dumendein, tgei preferenzas ch’ils jasters muossa-schemias, vadials etc. hagien, ils quals purtaven entuorn nunschenadamein lur salvischinas? Havess en quei cass la direcziun de polizia, ni silmeins la regenza buca saviu far in’excepziun cun Peter Tenner, per encuraschar quel tier ulteriuras prigulusas catschas de semiglionta natira“.

Uors ha ei aunc dau suenter tier nus, aber cunquei che la veglia era sittada naven da sia famiglia, han eis buca saviu semultiplicar pli ed aschia ein quels schanis plaunsiu morts d’ina mort naturala.

Ell’Engiadina han eis semanteniu pli ditg, aschia raquenta „Il Grischun“ de prof. Nuth aunc 1860 en siu nr. 43: „Ils catschadurs d’Engiadina-bassa diverteschan puspei il mund cun lur uors; en cuort temps han eis sittau treis de quellas bestias“.

En Surselva han ils uors aunc viviu ditg ella gramatica latina dils catschadurs ed ellas raschunadas dil pievel. Il davos ch’ins ha viu ei stau „igl uors de Plaun Grond“ il qual ins vesev’aber mo da glina pleina ed adina el madem liug. Da quel han las gasettas politicas purtau nuot, bein aber ina legra gasetta tscheivrila!