Trer rudèras (schibettas) a Mustér

Igl usit da trer schibettas – a Mustér vegnevan las schibettas numnadas rudèras -, oz enconuschents aunc a Danis-Tavanasa ed a Vaz-sut, vegneva era particaus sisum la Cadi, per exempel ella vischnaunca da Mustér. Avon ch‘ entrar denton pli els detagls, lessan nus emprender d‘ enconuscher la muntada da quei usit.

La fiasta da trer schibettas va anavos sin il temps roman. Per ils Romans entscheveva igl onn cun il meins da mars. Quell‘ entschatta era cumbinada cun differentas fiastas, aschia era cun la fiasta dalla Palilia, festivada ils 21 d‘ avrel, dalla quala nos perdavons han surpriu igl usit da trer schibettas. Quei cult da fiug vegn mess en connex cun in ritual da fritgeivladad e mari­daglias.[1] Daco – nus fagein ina viseta avon 200 onns a Segnas, igl ei mars, il temps da trer schibettas. Ils giuvens han giu stregn ils davos dis, els han numnadamein giu dad ir per ogna, il lenn per fabricar las schibetas. Cunquei ch‘ ei dat ogna mo giu sper il Rein, ei il viadi atras la neiv ualti stentus. Cun segirs vegnan entginas plontas pinadas. Ils giuvens san , che la plonta sto esser bein carschida. Els portan silsuenter ils bests a casa. Pér ussa entscheiva la mendra lavur, vevan els da gliez temps buca aunc maschinas per luvrar cun il lenn. Il best digl ogn, cun in diameter da circa 15 tochen 20 centimeters, vegn resgiaus tenor il diameter, quei vul dir, ins resgia giu tocca cun la medema lunghezia sco il diameter dalla buora. Suenter quella lavur vegn il maguol furaus ora, per che la schibetta sappi buca pli sefender. Per ordinari ha la ruosna in diameter da circa dus centimeters. Puspei vegn la segir duvrada. Las schibettas vegnan duladas ulivamein cun quei uaffen e quei buca mo suren, mobein era suten, per che la schibetta sgoli meglier. In bien cunti da sac dat la davosa dulada entochen che la schibetta ei bein ro­dunda. Pli uliva ch‘ ella ei e pli bein ch’ella vegn a sgular pli tard.[2] Quellas lavurs cozzan biaras seras, pertgei mintga giuven vul buca mo ina schibetta. La notg da clara glina ei arrivada. Sin Crestas[3] ein ils dus fi­ugs gia vegni preparai. Ils giuvens arrivan plaunsiu el liug destianu, si dies portan els ina roscha schibettas ligiadas ensemen, enta maun tegnan els in liung fest. Las schibettas vegnan messas el fiug entochen ch‘ ellas ein bur­nida. Cu il stgir ha quarclau la vallada, astga igl usit entscheiver. Il fest vegn catschaus tras la ruosna dall schibetta ed en buca ditg sgola la schibetta sur l‘ aissa ora el stgir, targent bialas rudialas cotschnas. Il giuven colma in verset „Schibetta, schibetta, prendei quella schibetta NN“[4]. Naturalmein che las giuvnas dil vitg eran spir marveglias, tgei giuven che vegni a dedicar ad ella ina schibetta. Suenter il trer schibettas spitgava in bien puschegn giu el vitg.

Il sura numnau usit era denton buca senza problems. Bein savens capitav‘ ei, ch‘ ina schibetta deva fiug ad in baghetg, quei che veva consequenzas enormas. Aschia han ins era calau a Mustér igl onn 1823 cun quei usit, suen­ter che la vischnaunca da Mustér ha da Mardis-Tschuncheismas giu publi­cau suandont scamond: « …3°. Vesend che la moda da better schibas, ei bunamein per tut dischmess[a][5], vesend ch‘ ella ei buna tier nuot, mo de gron don vid tschegias [= tegias], dispettas, Busch… [= cagliom] e Barschamens, sche duessi quei era vegnir dacaudaven scomendau scharfamein, quei tut deigi cuzar tochen che la vischnaunca urdeina au­ter…»[6]

Las schibettas vegnevan tratgas en suandonts loghens:

Vitg: da Capadrut e la Furtga (tgunsch vegniu tratg tochen 1850)
Segnas: giu da Crestas (tgunsch vegniu tratg tochen 1850)
Mumpé Medel: giu da Vitgava
Cavardiras: sur il vitg

Cunquei che la vischnaunca ha mai ordinau auter, ei igl usit ius a piarder, oz vegness el segiramein scumandaus, era pervia dil prighel da fiug.

 

[1] Caminada C., Die verzauberten Täler (Walter-Verlag, Olten 1961) p. 82 ff.

[2] Scolas secundaras e realas Danis-Tavanasa, Trer schibettas. La descripziun sura ei vegnida construida suenter igl usit sco el vegn praticaus oz a  Danis. Tenor entginas retschercas duess quei denton constar cun la moda da pli baul, cunquei ch‘ igl usit ei adina vegnius daus vinavon a bucca. Pintgas midadas localas ein denton pusseivlas.

[3] Liug el vest dil vitg da Segnas, sur il vitg

[4] NN stat per in num dad ina persuna, mira era Caminada C.; Die verzauberte Täler p. 86

[5] ils bustabs en parantesas quadras [] ei vegni aschuntai per modificar il text

[6] text original dalla constituziun da „vischnaunca“ da Mustér 1823

Schreibe einen Kommentar